اعتدال و میانه روی یکی از اساسی ترین آموزه های دین مبارک اسلام است. اعتدال به معنی پیمودن و گزینش راه میانه یا وسطی و عدم افراط و تفریط است. پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) دین اسلام را برنامه تکامل مادی و معنوی معرفی نموده و بر جامعیت و کمال آن در اشتمال بر مصالح فردی و اجتماعی تاکید ورزیده است. از سوی دیگر افراط را بزرگ ترین خطر امت و دینش تلقی نموده و بارها در حیات پربارش به آن تاکید می ورزید.
اعتدال از مفاهیمی است که در علوم مختلف برداشت های مختلف از آن شده است. لغت شناسان معنی اعتدال را مصدر باب افتعال، از ریشه عدل به معنی حد وسط ورعایت تناسب در امور کمی و کیفی میدانند. از منظر قرآن و روایات یکی از عوامل اعتدال گرایی، ایمان داشتن به الله متعال است. یکی از عوامل دستیابى به اعتدال در جامعه، وجود قانون درست و پاى بندى کارگزاران حکومتى و مردم به آن است. الله متعال می فرماید ترجمه: به راستى [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند. (حدید/25). بر اساس این آیه، برقراری اعتدال در روابط میان مردم یکی از اهداف رسالت انبیای الهی است. انجام چنین کاری نیازمند دو مقدمه است. اول اینکه قوانین و مقرراتی در میان مردم وجود داشته باشد و در درجه دوم آن که، قوانین و مقررات صحیح و درست وضع شود و وساطت انبیا برای تحقق اعتدال دو جهت فوق را تأیید میکند. یعنی هم وضع قانون و هم حسن اجرای قانون، به دست آنان به خوبی صورت میگیرد. بنابر این بیشتر انسان ها در جوامع بشری، در طول حیات خویش فاقد اصل اعتدال میباشند. این افراد به دام افراط افتاده و از مسیر صحیح و طریق کمال و هدایت خارج میشوند. ریشه از این نوع افراد را میتوان در عدم رعایت پیدا کرد، چه مشکلات که انسان در رابطه با خود، در رابطه به خانواده، در رابطه به اجتماع بوجودآمده نمی تواند راه حل آن را پیدا کند. اعتدال اثر مثبت در زندگی انسان نیز به جای می گذارد. برخی آنها در دنیا و آخرت بروز پیدا می کند. اعتدال و میانه روی در تمام ابعاد زندگی انسان نهفته است، برخی از این ها قرار ذیل است؛
اعتدال در غرایض: غرایز که یکی عامل بقای انسان است، اسلام در این باره نیز جانب اعتدال را گرفته است. نه رهایی و آزادی را می پسندد و نه سرکوب غرایز را. قرآن کریم ضمن نهی از شهوت رانی و فساد، راه های مناسبی را برای تأمین نیازهای غریزی در نظر گرفته است و می فرماید: ترجمه: مگر در مورد همسران شان یا کنیزانی که به دست آورده اند که در این صورت بر آنان نکوهشی نیست. (مؤمنون:۶).
اسلام هیچ گاه مسلک رهبانیت و سرکوب غرایز را نپذیرفته است، بلکه همه اینها را چنانچه در حد تعادل قرار گیرند، وسیله تکامل آدمی می شناسد.
اعتدال در دوستی و معاشرت: در دوستی نیز باید میانه رو بود، دوستی شدید و کم مهری، هیچ کدام پسندیده نیست. هر چند اسلام دوست را یاور و کمک انسان می داند، به میزان پیشروی در رفاقت نیز توجه کرده است. البته دشمنی هم نباید به افراط کشیده شود، زیرا ممکن است همان دشمن روزی در شمار دوستان شما جای گیرد. با پیروی از این آموزه نورانی، به جاست که اعتدال را در دوستی ها بشناسیم و از مرز سلامت که پیامدهای ناخوشایندی به همراه دارد، نگذریم.
اعتدال در گفتار: سخن گفتن، وسیله ابراز اندیشه و نمودار شخصیت و فرهنگ انسانی است. با این حال، همین سخن گفتن می تواند آتش افروز بدی ها و عامل گناه باشد، به گونه ای که گناهان بسیاری در پرتو زبان شکل می گیرد. بر این اساس، اسلام پیروان خود را از زیاده روی در کلام برحذر می دارد و کم گویی را مایه سلامت از خطا معرفی می کند، چنان که حضرت علی (رض) می فرماید: کسی که زیاد سخن بگوید، خطا و اشتباهش نیز بسیار خواهد بود. اسلام همگان را به سخن حکیمانه و دور از افراط و تفریط دعوت می کند و همه آگاهیم که اطاعت از این دسته رهنمودهای انسان ساز، سعادت اخروی و سلامت دنیوی را به ارمغان خواهد آورد.
اعتدال در مال اندوزی: برای بدست آوردن مال، عملکرد مردم دو گونه است؛ گروهی به افراط می روند و تمام هم و غم آنان در انباشت سرمایه خلاصه می شود و گروهی دیگر نیز به تن آسایی و تنبلی رو می آورند که این هر دو از منظر اسلام ناپسند است. قرآن کریم زیاده اندوزی را مایه نابودی می شمارد و می فرماید: ترجمه: تفاخر به بیشتر داشتن شمارا غافل داشت، تا کارتان (وپای تان) به گورستان رسید. همچنین با تن پروران نیز به شدت برخورد می کند. (تکاثر: ۱ و ۲)
تعادل در دنیاطلبی: دین مبین اسلام نه دنیاگرایی را پیشنهاد می کند و نه آخرت گرایی مطلق را، بلکه پیروان خویش را به اعتدال و بهره برداری یکسان از این دو، فرمان داده است. همچنین، اسلام از انسان نمی خواهد تا دنیا را کاملاً به فراموشی نهد و به متاع دنیا بی توجه باشد، بلکه آدمی را به استفاده از متاع دنیا فرا می خواند؛ هر چند گاهی خطرات دنیا گرایی افراطی را نیز گوشزد می کند. قرآن مجید برای پیش گیری از تفریط می فرماید: ترجمه: بهره خویش از دنیا را فراموش نکن». (قصص: ۷۷) در اسلام، دنیا و آخرت هر یک جایگاه متعادلی دارد و نباید هیچ یک را به کلی واگذاریم، بلکه باید با هر کدام در حد اعتدال رفتار کنیم؛ یعنی در عین استفاده از نعمت های دنیا، آخرت گرایی را نیز فراموش نکنیم.
پس بنابر این گفته میتوانیم که اعتدال یکی از اصول اساسی دین مبین اسلام بوده و هرنوع افراط و تفریط را نهی کرده است. با رعایت اعتدال در امور دنیوی، موجب سرخ‌رویی و پیروزی در دنیا و آخرت میگردد. رعایت اعتدال در جوامع نیز از هرج مرج و انارشی جلوگیری کرده، نظم و اقتدار را بودجود می آورد.
نویسنده: محمد مشتاق
