اسلام در پی پایه‌ریزی جامعه‌ای پارسا و با تقوا است که حرکات و سکنات آن برای رسیدن به اوج ارزش‌های اخلاقی و مثال‌گرایی است، جامعه‌ای که بشریت می‌تواند با دیدن آن پروردگار و خالق خود را بشناسد و جامعه‌ای که با زبان ارزش‌های رفتاری، همه را به‌سوی الله متعال دعوت میکند.
قرآن کریم کریم و سنّت نبوی ضمن معرفی مفاهیم و ارزش‌های عمومی اخلاق، در دو مرز نور و ظلمت؛ چون: خوبی و بدی، حق و باطل، زشتی و زیبایی، تقوا و پرهیزگاری، زهد و پارسایی، عدل و انصاف، استبداد و ظلم، از ویژگی‌های اخلاقی اسلام سخن گفته و فرق آن با دیگر مکتب‌ها را روشن نموده است و فهم و درک درست و علم و دانش، کردار نیک و گفتار نیکو را به عنوان روش‌هایی که ارزش‌های اخلاقی را در جامعه پیاده می‌کنند، معرفی کرده است و با شدت با عناصر ویرانگر اخلاقی؛ چون: خواهشات نفسانی، شیطان و اهریمن خراب‌کار، دنیاپرستی و مادی‌گری در ستیز است، دنیا را مزرعه‌ی آخرت شمرده، عمران و سازندگی آن را از اهداف خلقت انسانی معرفی کرده است، تنها از مؤمنان خواسته با آن به عنوان یک وسیله، نه هدف برخورد کنند.
واژگان کلیدی: اخلاق، کردار، گفتار، تزکیه و تربیت.
روزه از خورد و نوش نیست؛ روزه از بدگویی و بیهودگی‌هاست، اگر کسی به وی دشنامی داد یا بدی نمود بگوید: من روزه‌ام».
همان‌طور که حج، کنفرانس سالانه‌ی وحدت و هماهنگی، برادری و برابری بشر برای رسیدن به معانی اخلاقی است: «حج [واجب] در ماه‌هایی معین است؛ پس هر که در این ماه‌ها حج می‌گزارد، بایست آنچه میان زن و شوهر روا است را ترک کند و کار ناروا [مانند: دروغ و بدگویی] را ترک کند و مجادله نکند و شما هر کار نیک کنید الله بر آن آگاه است و توشه [تقوا برای راه آخرت] برگیرید که بهترین توشه‌ی این راه تقوا است و از من پروا کنید ای صاحبان عقل»
اخلاق از منظر قرآن کریم
اسلام دین اخلاق پسندیده است، انسان‌ها را به داشتن چنین اخلاقی فراخوانده و به پرورش جامعه‌ی اسلامی بر مبنای اخلاق پسندیده، علاقه‌مند می‌باشد، خداوند (ج) متعال پیامبر خود را چنین تعریف و تمجید می‌نماید: تو دارای خوی سترگ (صفات پسنديده و افعال حميده) هستی».
خداوند (ج) سبحانه و تعالی اخلاق شایسته را وسیله‌ای برای دستیابی به درجات بالای بهشت قرار داده است؛ چنانچه می‌فرماید: [با انجام اعمال شايسته و بايسته] به‌سوی آمرزش پروردگارتان و بهشت بشتابيد و بر همديگر پيشی گيريد كه بهای آن [برای مثال همچون بهای] آسمان‌ها و زمين است و [چنين چيز با ارزشی] برای پرهيزگاران تهيه ديده شده است. آن كسانی‌كه در حال خوشی و ناخوشی و ثروت‌مندی و تنگ‌دستی، به احسان و بذل و بخشش دست می‌یازند و خشم خود را فرو می‌خورند و از مردم گذشت می‌كنند و [بدين وسيله در صف نيكوكاران جایگزین می‌شوند و] خداوند (ج) [هم] نیكوكاران را دوست می‌دارد».
خداوند (ج) ما را به داشتن اخلاق وارسته و نیک امر می‌نماید :نیكی و بدی یكسان نیست [هرگز بدی را با بدی و زشتی را با زشتی پاسخ مگوی؛ بلكه بدی و زشتی ديگران را] با زيباترين طريقه و بهترين شيوه، پاسخ بده؛ نتيجه‌ی اين كار آن خواهد شد كه كسی‌كه ميان تو و ميان او دشمنی بوده است، به ناگاه همچون دوست صمیمی گردد».
قرآن کریم مجید فلسفه‌ی بعثت خاتم‌الأنبیا علیهم‌السلام را تعلیم و تربیت انسان‌ها و تکمیل مکارم و محاسن اخلاق برشمرده است او کسی است که در میان جمعیت درس‌نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را به آن‌ها می‌خواند و آن‌ها را تزکیه میکند و به آنان کتاب (قرآن کریم) و حکمت می‌آموزد هر چند، پیش از آن در گمراهی آشکار بودند.»
در این آیه چهار وظیفه برای رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم بیان گردیده که در واقع او ارمغان‌آور این چهار نعمت بسیار بزرگ برای بشریت است:
تلاوت آیات قرآن کریم کریم؛
پرورش اخلاق؛ یعنی آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم با کمک آیات الهی بر کمالات معنوی و مادی پیروان خویش می‌افزاید و روح‌شان را رشد و ترقی می‌دهد، گل‌های فضیلت را بر شاخه‌ی وجودشان آشکار می‌سازد و انواع صفات زشت را که در عصر جاهلیت، جامعه‌ی آنان را فرا گرفته بود، می‌زداید.
تعلیم کتاب؛
آموختن حکمت: نبی مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم درباره‌ی فلسفه‌ی بعثت خود می‌فرماید: من برای تکمیل خوبی‌های اخلاق مبعوث شده‌ام.» به‌راستی او خود در این طریق الگوی تمام‌عیار و اسوه‌ی ارزشمندی بود، تا آن جا که خداوند (ج) در توصیف ایشان می‌فرماید: و تو بر اخلاق عظیم و برجسته‌ای هستی».
علامه اقبال لاهوری چه زیبا می‌سراید:
ازبهارش رنگ و بو باید گرفت
بهره‌ای از خلق او باید گرفت
آن‌که مهتاب از سر انگشتش دو نیم
رحمت او عام و اخلاقش عظیم
هر جامعه‌ای برای برقراری استقرار و ثبات، نیاز به برخی ضوابط و قوانین اخلاقی دارد که ضایع شدن آن‌ها باعث پاره شدن نخی می‌گردد که افراد جامعه را به‌هم پیوسته است؛ قرآن کریم مجموعه‌ای از قواعد و اصول اخلاقی را در این زمینه وضع کرده که هر فطرت و سرشت پاکی در مقابل آن‌ها به پاس احترام خواهد ایستاد.
سلوک رفتاری فرد در قرآن کریم کریم از ناحیه‌ی دستورات و قوانین سازنده، معرفی منطقه‌ی ممنوعه و منطقه‌ی آزاد مورد بحث قرار گرفته است و در منطقه‌ی ممنوعه (تابلوی ایستگاه) جلوی هر صفت رفتاری ویرانگر و اخلاق زشت قرار می‌گیرد، قرآن کریم از پیروان خود می‌خواهد این صفات را به‌کلی از شخصیت خود پاک کنند و در کنار ضوابط و قوانین اخلاقی بالا، قرآن کریم کریم اساس‌نامه‌ی اخلاقی برای هر شخص مقرر میکند تا در تمامی مراحل زندگی شخصی مورد اجرا قرار گیرد.
این‌گونه مسائل که در ظاهر بسیار شخصی و خاص فرد است، در ساختار سلوکی او بسیار مؤثر و بیانگر شخصیت او می‌باشند؛ از آن جمله: آرام سخن گفتن، سلام قبل از داخل شدن، جواب سلام با عباراتی بهتر از سلام، اجازه گرفتن قبل از دخول بر حوزه‌ی دیگران، احترام مجلس، سخن شیرین و مؤدبانه و اجازه گرفتن قبل از انصراف.
در سلوک فردی، منطقه‌ای نیز به‌عنوان منطقه‌ی آزاد یا دایره‌ی جواز مطرح شده که عبارت است از: استفاده و لذت بردن از تمامی طیّبات و چیزهای پاک و پسندیده است؛ و در رابطه با سلوک اجتماعی نیز قرآن کریم «تابلوی ایست» خود را جلوی مجموعه‌ای از اخلاقیات زشت و ویرانگر قرار داده، تا نشاید فرد از آن محدوده تجاوز کرده، باعث اخلال در روند ساختار سلیم جامعه گردد و امنیت و آرامش مردم به‌هم بخورد.
همان‌طور که قرآن کریم برای فرد و جامعه، اصول و قواعد اخلاقی وضع کرده، چهاردیواری خانواده، که مهم‌ترین کیان جامعه می‌باشد، را از هر طرف با برنامه‌های اخلاقی زینت داده است و قرآن کریم كریم پس از بنای ساختار اخلاقی فرد، خانواده و جامعه، آن‌ها را به مرحله‌ای بالاتر راهنمایی میکند و آن چیزی جز برپایی حکومت و نظامی بر اساس ویژگی‌های اخلاقی و قانونی کتاب آسمانی نیست.
فرامین اخلاقی و رستاخیز که شرافت و کرامت هر فرد را تضمین کرده، دود خودکامگی و فرعون‌منشی را از جامعه زدوده، آزادی و احترام افراد جامعه را به‌طور کامل حفظ میکند و در این راستا قرآن کریم روابط اخلاقی متقابلی بین رهبر و ملت، و اصول و قوانین اخلاقی در رابطه با نحوه‌ی برخورد با ملت‌های دیگر، وضع کرده است.
اخلاق در آیینه‌ی احادیث
پس از اینکه جایگاه اخلاق را از منظر قرآن کریم مورد بحث و بررسی قرار دادیم، اینک به گفتارهای رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در این باره توجه فرمایید:
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم چون نزد بشریت آمدند دعوت خود را چنین معرفی نمودند:
من تنها از این جهت فرستاده شده‌ام تا ویژگی‌ها و مرام‌های والای اخلاقی را کامل کنم».
کامل‌ترین مؤمنان از نظر ایمان کسی است که اخلاقش از همه بهتر باشد».
هیچ چیزی در روز قیامت در ترازوی بنده‌ی مؤمن سنگین‌تر از اخلاق نیکو نیست و خداوند (ج) زشت می‌دارد [انسان] بدکردار و بدگفتار را».
تربیت اخلاقی از چنان حساسیتی برخوردار است که پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم مجاهد واقعی، شخصی را معرفی میکند که با رذایل به مبارزه بر می‌خیزد؛ چنانچه می‌فرماید: «مجاهد واقعی کسی است که با نفس خویش مجاهده و ستیز کند».
همچنین پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به بزرگواری اخلاقی فرا خوانده می‌فرماید: «تقوای خدا را پیشه كن هركجا كه باشی، به دنبال هر بدی كار نیكی را انجام بده، آن را بزداید و با مردم با اخلاق نیک رفتار نما».
چنانچه حضرت جابر رضی‌الله‌عنه روایت كرده كه رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرموده‌است«همانا از محبوب‌ترین و نزدیک‌ترین شما در مجلس من روز قیامت، خوش‌اخلاق‌ترین شما می‌باشد». در جای دیگری از رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم روایت شده است:آن کس که سخن باطل و زورگویی را رها نمی‌کند، الله را هیچ نیازی نیست که خوردن و نوشیدن او را باز دارد».
در پرتو این احادیث به‌خوبی می‌توان درک کرد که اخلاق از دیدگاه اسلام چه جایگاهی دارد؛ ولی متأسفانه امروزه عموم مسلمانان به‌جای‌خود، افراد متدین و کسانی‌که به عبادات نوعی اهمیت قایل‌اند نیز درباره‌ی اخلاق، بسیار بی‌تفاوت به‌نظر می‌رسند؛ بعضی چنین می‌پندارند که عمل به تمام احکام فقط برای کسانی لازم است که می‌خواهند به بالاترین درجه‌ی کمال، دست یابند؛ اما برای نجات، نماز و روزه کافی خواهد بود؛! درصورتی‌که این پندار اشتباه است؛ زیرا که نماز و روزه باعث نجات از عذاب الهی هستند؛ اما گزینش مکارم اخلاقی و دوری از رذایل اخلاقی نیز برای چنین هدفی، اجتناب ناپذیر است.
بنابراین، فرد مسلمان باید به اخلاق نیكو آراسته گردد و در این زمینه باید رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم را كه نیكوترین اخلاق را داشته و اخلاق ایشان همان قرآن کریم بوده است، «كان خلقه القرآن کریم»؛ سرمشق خویش قرار دهد. انسان مسلمان می‌تواند به واسطه‌ی اخلاق نیک خویش به بالاترین درجات و ارجمندترین جایگاه‌ها دست یافته و به كسب محبت خداوند (ج)، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم و مؤمنان و نیز به رضامندی خداوند (ج) سبحانه و تعالی و ورود به بهشت نایل گردد.
