نقش زنان در بنای تمدن

عقیله حسین
زن مسلمان از عصر نبوت تا زمان کنونی نقشی فعال در جنبش علمی ایفا کرده است ، طوری که زنانی عالم، فقیه، محدث، مفتی، ادیب و شاعر در زمینه های پزشکی، داروسازی، کارهای خیریه، نویسندگی، دعوت، آموزش، ساخت مدارس، مراکز علمی، وقف کتابها و مصحف و … متمایز گشته اند .
مشارکت زنان در میدان علوم
از نشانه های تسامح و گرامی داشت زن توسط اسلام این است که بین آموزش وی و آموزش مرد تفاوتی نگذاشته است و نصوص دینی از سنت قولی و عملی پیامبر(ص) بسیار است، چنانکه خداوند«ج» طلب علم و دانش اندوزی را بر هر مسلمان فرض گردانیده است. بنابراین خطاب شرعی بر آموختن، یادگیری و تحصیل تشویق نموده است، این خطاب عام است و هر دوی مرد و زن را با رعایت ضوابط شرعی معروف نزد اهل علم که متعلق به تمایزات میان دو جنس است در بر می گیرد . پیامبر«ص» به آموزش زنان توجه زیادی نشان داده است چنانکه زنان از پیامبر«ص» درخواست نمودند که روزی را برای یادگیری و آموزش آنان اختصاص دهد و ایشان نیز پذیرفتند. از ابو سعید خدری «رض» روایت شده که زنان به پیامبر ﷺ گفتند : مردانی ، شما را از آن خود کرده و ( برای ما ) وقتی باقی نگذاشته اند بنابراین روزی ( فرصتی ) به ما اختصاص بده تا نزد شما حاضر گردیم ، پس پیامبر«ص» روزی را برای آنان تعیین نمود و به وعظ و اندرز آنان می‌پرداخت و در یکی از آن روزها به آنان فرمود: « هر زنی که سه فرزند خود را از دست دهد در روز قیامت برای مادران خود حجاب و مانعی در برابر آتش جهنم خواهند شد » . زنی گفت : اگر دو فرزندش را از دست بدهد نیز اینگونه است ؟ پیامبر«ص» فرمود: « بله» زنان در مجالس رسول خدا (ص)حاضر می شدند و نمازها را در مسجد می خواندند و در روزهای جمعه و عیدها حضور می یافتند و مطالب را می شنیدند و حفظ می نمودند کما اینکه بسیاری از زنان در عصر نبوت خواندن و نوشتن را می‌دانستند و شاید نخستین زنی که در عصر پیامبر«ص» کتابت و نوشتن را فرا گرفت « شفاء دختر عبدالله قریشی » است.
و مادر مؤمنان حفصه(رض) با تصمیم رسول خدا«ص» از شفاء کتابت (نوشتن) آموخت . شفاء می گوید: رسول خدا (ص)نزد من آمد در حالی که نزد حفصه بودم پس به من فرمود : « آیا آنچنان که به حفصه کتابت آموختی به او رقیه‌ی نمله هم می آموزی،؟ ما نخستین نمونه برای حرص زن مسلمان بر یادگیری را در همسران و دختران پیامبر«ص» مشاهده می کنیم، چنانکه رسول خدا(ص)،مادر مؤمنان عایشه«رض» را به عنوان همسر خویش برگزید تا معلم تمام زنان جهان باشد، بنابراین صورت با زیور علم او را تربیت نمود که توجه اسلام به آموزش زنان را اثبات می نماید. زهری گوید: « اگر علم عایشه در یک کفه‌ی ترازو و علم سایر مادران مؤمنان و حتی علم تمامی زنان بر کفه‌ی دیگر قرار گیرد، علم عایشه«رض» برتر بود و بر آنها فزونی می کرد»
مشارکت زنان در علوم و خدمت رسانی به انسانیت
ممکن است که مادر بودن یک ویژگی زیست شناختی باشد ، هر زنی فرزندانی به دنیا می آورد اما این گفته شاید کوتا بینانه و ظالمانه در حق زن باشد که تنها فرزند می زاید بلکه او کودک را پرورش می‌دهد و می‌آموزد، مبانی و امور اولیه را به شخصیت آن کودکی که بزرگ شده و با مرور زمان تکامل می یابد القأ می‌نماید ، تا اینکه کودک به یک دانشمند یا مبتکر تبدیل می شود و در بنای تمدن و توسعه‌ی جامعه و خدمت به انسانیت مشارکت می‌کند، بنابراین مادر بودن، والاترین کار و وظیفه در جامعه ی بشری است چرا که مادر بودن به تولید خود انسان و ساختن شخصیت وی مربوط می شود ، و این امر دستاوردی است که هیچ دستاوردی به پای آن نمی‌رسد و زن مسلمان در این زمینه کوتاهی نکرده بلکه وظیفه‌ی نخست و بزرگترین توجه و عنایت وی بوده است . نمونه های بسیار زیاد است از مادران عالم و دانشمندی که در بردن فرزندان‌شان به مجالس علم و همراهی با علمای بزرگ نقش بزرگی داشته اند ؛ کسانی همانند ام ربیعه الرأی و مادر امام مالک «رح» و بزرگترین مثال مادر امام شافعی«رح» است که وی را بدون پدر و یتیم پرورش داد و خواب دید که نوری از شکم وی بیرون می زند بنابراین خواب خود را چنین تفسیر نمود که پسرش عالمی خواهد شد به همین خاطر خود را متعهد به تربیت و نگهداری ویژه‌ی او نمود و در حالی که ۱۲ سال سن داشت وی را نزد خانواده اش در مکه فرستاد با اینکه خود در غزه ساکن بود، زنان نیز مانند مردان در همان آغاز ندای ایمان را لبیک گفتند و دسته دسته وارد دین خداوند(ج) شدند و از این سرچشمه‌ی زلال ، علوم بسیاری و در رأس آنها قرآن، حدیث و فقه را بر گرفتند و مردان در این کار زنان را تشویق می نمودند؛ اینگونه که به آنها اجازه می دادند به مسجد بروند و در جماعت مسلمین و رسول خدا(ص) حضور یابند.
مشارکت نمودن زن در علوم شرعی:
زن مسلمان در طول قرون ، نقش بسیار بزرگی را در یادگیری علم شرعی و تبلیغ آن ایفا نموده است و هسته های اولیه ی این امر ، مادران مؤمنان بودند و نسل‌های بسیاری از زنان در طول قرون در تحمل بار علم و تبلیغ آن از آنها دنباله روی نمودند ، بسیاری از زنان ، احادیث نبوی مختلف را که از پیامبر«ص» شنیده بودند روایت نمودند همانند صحابه‌ها با طیف‌های مختلف اعم از آنان که زیاد روایت کردند یا آنان که کم روایت نمودند از همسران دختران و خانواده ی رسول خدا«ص» گرفته تا، عموم زنان مسلمان، از زنان صحابی می توان مادران مؤمنان بویژه عایشه را نام برد و زنان تابعین نیز تعدادی از احادیث را روایت نمودند و روایت حدیث از طرف زنان آزاد و کنیزان و زنان بزرگ و کوچک بوده است ، و گاهی زن از یک زن دیگر و گاهی هم از همسر یا پدر یا برادرش حدیث می شنیدند و گاهی نیز زنانی از مردانی همچون پسران یا خویشاوندان یا غلامان خود می شنیدند. این زنان صحابی به روایت احادیث متعلق به مسایل ویژه‌ی زنان یا احادیث توضیح دهنده ی احکام مربوط به زنان بسنده نکردند بلکه روایت آنان عموم احادیث را شامل می شد و زنان صحابی اخبار سیرت نبوی، معجزات و نشانه های قیامت را روایت نموده اند چنانکه اینکه احادیث پند و اندرز و امر و نهی و اخبار بهشت و جهنم را روایت کرده و همچنین روایت گر احکام عبادات و معاملات و احادیث فضایل و مناقب ( مدح ) و رفتار نیکو و برخورد با مسلمین بوده اند و به طور کلی هیچ فصلی از فصول حدیث را نمی یابیم مگر اینکه یک زن صحابی روایت‌گر برخی احادیث آن می باشد.
زن و تألیف
زنان، بسیاری رونویسی کتاب را به عنوان حرفه‌ی خود انتخاب کرده بودند، زنان عالم و گرانقدری در این حرفه تخصص پیدا کرده بودند بلکه حتی زنانی در بین آنها بودند که علمای امت آنها را ستوده اند، چنانکه ابن حبان قرطبی، بر عایشه دختر احمد قرطبی گواهی داده و در موردش گفته است: « در عصر او هیچ یک از زنان اندلس نبود که با علم، فهم، ادب و عزت وی برابری کند، پادشاهان اندلس را مدح می نمود، خط نیکویی داشت، قرآن و دفاتر اداری را می‌نگاشت و به جمع آوری کتابها می پرداخت، به علم اهتمام می ورزید و کتابخانه ای بزرگ داشت ». اینها تنها برخی نمونه ها از اشتغال زنان به تألیف و کتابت کتاب‍‌های علما است چه بخاطر حفظ و یادگیری بوده باشد یا برای حرفه‌ی رونویسی. زنانی بودند که دیوانهایی را نوشتند و زنان بسیاری هم اقدام به نگارش شعر نمودند یا در مورد علوم شریعت نوشتند، اما منابع در ذکر نام آنها بسیار کمیاب می باشد، و از جمله ی کسانی که منابع آن را تصریح نموده اند که آنان کتاب‌هایی تصنیف نموده اند، عایشه دختر یوسف بن احمد باعونی است.