نویسنده: مفتی شفیق‌احمد تیموری
۱. تعریف شهید:
– تعریف لغوی شهید: شهید در لغت به معنای حاضر. شاهد به معنای شخص که آنچه را می‌داند، بیان می نماید. در آیه کریمه نیز چنین آمده است: (در هنگام مرگ و وصیت، باید دو نفر را بعنوان گواه و شاهد بگیرید. المائده 106
– تعریف اصطلاحی شهید: شهید در اصطلاح عبارت از کسی است که در راه الله جل‌جلاله، کشته شده است. شهید را به این خاطر شهید می‌گویند که الله جل‌جلاله و ملائکه‌اش، بر جنتی بودن او شهادت داده‌اند.
۲. جایگاه و منزلت شهید:
برای شهید در نزد الله متعال، مقام رفیع و بلند می‌باشد. دراین مورد آیات و احادیث متعدد وجود دارد که جهت نمونه، با ذکر چند مورد، اکتفاء می‌گردد.
(171).» (آل عمران)
ترجمه: کسانی را که در راه خدا کشته می‌شوند، مرده مشمار، بلکه آنان زنده‌اند وبرای شان از نزد پروردگار شان روزی داده می‌شود (و چگونگی زندگی و نوع خوراک ایشان را خدا می‌داند و بس). آنان شادمانند از آنچه خداوند به فضل و کرم خود برای شان داده است، و خوشحالند به خاطر کسانی بعد از آنان مانده‌اند. (وهنوز در راه خدا می‌رزمند و به فوز شهادت نایل نشده‌اند و) برای شان نپیوسته‌اند. (شادی و سرور آنان از این بابت است که پیروزی یا شهادت در انتظار همکیشان ایشان است و مقامات برجسته آنان را در آن جهان می‌بینند و می‌دانند) این که ترس و هراسی بر ایشان نیست و آنان اندوهگین نخواهند شد. (چه نه مکروهی بر سر راه آنان در سرای باقی است، و نه بر کاری که در سرای فانی کرده‌اند و دارایی و عزیزانی را که ترک گفته‌اند، پشیمانند.) شاد و خوشحالند به خاطر نعمتی که خدا بدانان داده است و فضل و کرمی که او بدیشان روا دیده است، و خوش وقت و مسروراند که می‌بینند خداوند اجر و پاداش مؤمنان را ضایع نکرده و هدر نمی‌دهد.
– (النسآء: 74)
ترجمه: باید در راه خدا کسانی جنگ کنند که زندگی دنیا را به آخرت می فروشند و (فانی را با باقی معاوضه می کنند) و هرکس در راه خدا بجنگد و کشته شود و یا این که پیروز گردد، (درهر دو صورت در آخرت) پاداش بزرگی بدو می‌دهیم.)
– احادیث نبوی:
1- (رواه البخاری)
ترجمه: ( هیچ‌کس پس از مرگ بجز شهید آرزوی برگشت به دنیا را نمی‌کند. شهید بخاطر کرامت و بزرگی که از مقام شهادت دیده است، آرزو دارد تا به دنیا برگردد و ده‌بار کشته شود.
2- ترجمه: (شهید هفتاد تن از اهل بیت خویش را شفاعت می‌نماید).
3- (جامع الترمذی)
ترجمه: ( شهید شش خصلت دارد: 1- اولین بار گناهانش بخشیده می‌شود. 2- جای خود در جنت را می‌بیند. 3- از عذاب قبر و فزع اکبر محفوظ می‌ماند. 4- در آخرت بر سر آن تاج وقار از یاقوت گذاشته می‌شود که از تمام دنیا و مافیها بهتر است. 5- هفتاددو تن از حوران بهشتی به نکاح شهید درآورده می‌شود. 6- هفتاد تن از اقربای خود را شفاعت می‌نماید.)
۳. اقسام شهید:
شهید بر سه قسم است:
1- شهید دنیا و آخرت:
کسی است که در جنگ با کفار و در حال پیشروی و بخاطر اعلای کلمة‌الله و شکست کفر، بدون هیچ غرض از اغراض دنیوی کشته شده است. (الموسوعة الفقهیة).
در کتاب صحیح‌البخاری چنین آمده است:
ترجمه: ابوموسي رضي‌الله‌عنه گفت که یک مرد نزد رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم آمد و گفت: شخصی بخاطر غنیمت و شخصی بخاطر شهرت و شخصی بخاطر جایگاه و مکانت جنگ می‌کند، کدام آنها در راه خدا جنگ می‌کند؟ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم گفت: کسی‌که بخاطر اعلای کلمة‌الله می‌جنگد، همان فی‌سبیل‌الله است.) این شهید در حکم شهدای احد می باشد و احکام آنها نیز براین تطبیق می‌شود.
2- شهید دنیا:
کسی است که در جنگ با کفار کشته شده و در غنایم خیانت کرده و یا به‌خاطر ریاء و به‌خاطر غرضی از اغراض دنیوی جنگیده و کشته شده باشد.
3- شهید آخرت:
کسی است که در غیر جنگ بطور ظلم کشته شده است مانند: شکم‌دردی (قلنج)، طاعون، غریق در آب، مسافر، طالب‌العلم که در جریان درس خواندن وفات می‌کند، زنان که از اثر درد زایمان، وفات می‌نمایند. اما مردی که به خاطر معصیت سفر می‌نماید و یا به خاطر معصیت در دریا غرق می‌شود و یا یک زن از اثر انجام عمل زنا، درد زایمان می‌شود، تحت این حکم داخل نیست و شهید شمرده نمی شود.) ابوهریره از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم چنین روایت نموده است: (صحیح البخاری)
۴. شروط شهادت:
علماء برای شهادت شروط زیادی بیان کردند که نظر به اقسامش مختلف می باشد.
بعضی از شرایط عام است که به تمام اقسام شهید تعلق می‌گیرد و بعضی شان خاص است که به یک قسم از اقسام شهید متعلق است.
– شرط عام:
اسلام؛ شرط عام برای شهید دنیا و آخرت است. همانطور که اسلام برای تمام اعمال شرط است، برای شهادت که یکی از اعمال و عبادات مطلوب در نزد الله‌متعال می‌باشد، نیز شرط اساسی پنداشته می‌شود.
لذا؛ اگر یک کافر بطور ظلم کشته شود، آن شهید گفته نمی‌شود؛ زیرا شرط اساسی قبولیت اعمال، اسلام می‌باشد.
(آل عمران: 91)
ترجمه: کسانی‌که کفر می‌ورزند و با کفر از دنیا رخت می‌بندند، اگر زمین پر از طلا باشد و (بتوانند برای بازخرید خود) آن را به عنوان فدیه بپردازند، هرگز از هیچ کدام از آنان پذیرفته نخواهد شد. برای شان عذاب دردناک است و یاوری ندارند.)
– شروط خاص به شهید آخرت:
1-اخلاص:
این شرط نیز برای تمام عبادات عام می‌باشد و برای شهید آخرت نیز شرط است.
دلائل زیادی از نصوص شرعی دراین مورد وجود دارد که بطور نمونه فقط به یک مورد اکتفاء می‌گردد.
الله متعال در قرآن عظیم‌الشأن می‌فرماید: (البینة: 5)
ترجمه: در حالیکه جز این بدی شان دستور داده نشده است که مخلصانه و حقگرایانه خدا را بپرستند و تنها شریعت او را آئین خود بدانند و نماز باید بخوانند، و زکات را به تمام و کمال بپردازند.
2- پیامبر ص در کتاب صحیح مسلم می فرماید:
ترجمه: اولین کسی که در روز رستاخیز علیه آن فیصله صورت می گیرد، مرد است که شهید شده است، پس او را آورده می شود الله متعال نعمت های خویش را بر او یادآوری می کند او مرد نیز به یاد می آورد. سپس می گوید در دنیا چه کار انجام دادی؟ او مرد می گوید جهاد کردم تا اینکه شهید گردیدم. الله متعال می فرماید دروغ می گویید جهاد کردی تا ترا شجاع بگویند و برایت در دنیا گفته شد. پس فرمان می دهد و اورا به رویش کش می کنند تا اینکه به آتش دوزخ انداخته می شود.
2- عدم فرار از میدان جنگ:
یکی از شرایط صحت شهادت این است که باید مجاهد از میدان جنگ فرار نکند و شجاعانه در میدان جنگ با دشمن سینه به سینه برزمد.
دلائل زیادی در این مورد وجود دارد که اگر مجاهد در میدان جنگ صبر وپایمردی از خود نشان ندهد و فرار نماید، شهید نمی‌شود که در اینجا به ذکر چند مورد اکتفاء می‌گردد:
1- (الانفال: 45)
ترجمه: ای مؤمنان هنگامی که با گروهی از دشمنان در میدان کارزار روبرو شدید، پایداری نمایید و فرار نکنید و بسیار خدا را یاد نمائید تا اینکه دردنیا پیروز و در آخرت رستگار شوید.
2 (الانفال: 16)
ترجمه: ای مؤمنان هنگامی که با انبوه از دشمنانن روبرو شدید، بدانان پشت نکنید و هرکس در آن هنگام پشت نماید، -مگر برای تاکتیک جنگی و یا پیوستن به دسته هایی،گرفتار خشم خدا خواهد شد و جایگاه او در دوزخ خواهد بود و دوزخ بدترین جایگاه است.
از نصوص فوق فقهای اسلام چنین برداشت نمودند که صبر و عدم فرار از جنگ از جمله شرایط شهادت است و آن شهادت کفاره گناهان قرار می‌گیرد که مجاهد در صبر و در حال نبرد رویایی با دشمن کشته شده باشد.
– شروط خاص بر شهید دنیا:
مقصد از این شرایط احکامی است که شهید دنیا را از سایر مردگان جدا می‌سازد.
1- تکلیف:
در نزد امام ابوحنیفه رحمه‌الله، کسی احکام شهید در دنیا بالایش تطبیق می‌شود که عاقل و بالغ باشد، در صورتی که یک شخصی دیوانه و طفل شهید شود، غسل داده می‌شود اما قول جمهور فقهاء به شمول امام ابویوسف و امام محمد این است که شخص غیرمکلف در باب شهادت حکم مکلف را دارد و غسل داده نمی‌شود. قول راجح قول جمهور علماء است.
2- پاک بودن از حدث اکبر:
مقصد از این شرط در شهید معرکه این است که اگر در حین شهادت جنوب باشد، تمام احکام مخصوص شهید در آن تطبیق نمی‌شود ومانند سایر مردگان غسل داده می‌شود. این نظریه راجح در باب غسل شهید است.
۵. غسل شهید:
در مورد غسل دادن شهید تفصیل است: در مذهب احناف هر مسلمان را که اهل حرب، بغاوت و یا قطاع‌الطریق و یا ظالمین (بدون کدام گناه) به هر آله ممکن به مباشرت یا به تسبب، بطور ظالمانه کشته شده باشد و از قتل آن کدام عوض مالی یا قصاص لازم نشده باشد و جنب هم نباشد، و یا در میدان جنگ به شکل یافته شده باشد که بر وجود آن آثار زخم و خون دیده شود، این کس غسل داده نمی‌شود و اگر صبی بود یا از قتل آن عوض لازم شده باشد و یا اینکه قصاص لازم شده باشد و یا اینکه خون از محل جاری شده باشد که عادتاً بدون جنگ هم خون جاری می‌شود مانند جریان خون از دماغ، دبر و ذکر، پس او غسل داده می‌شود. اگر کسی در میدان جنگ زخمی شده و بعد از آن چند وقت را زنده بماند و از خوردن طعام، نوشیدن و سایر منافع دنیوی بهره‌مند گردد وسپس شهید شود، غسل داده می‌شود.
مسئله: مجاهدی که توسط مرمی و یا ماین خود که به قصد هدف قرار دادن دشمن عیار می‌نماید و سپس بالای خودش منفجر می‌شود و شهید می‌شود، غسل داده می‌شود؛ چون در اینجا قتل آن مضاف به سوی دشمن نمی‌شود.
مسئله: اگر مجاهدین دشمن را هدف قرار می‌دهند و تیر خطاءً به یک مسلمان اصابت می‌کند، این مسلمان نیز غسل داده می‌شود.
۶. نماز شهید:
در نزد علمای نماز خواندن بر شهید واجب می‌باشد. دلیل‌اش این است که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم بر شهدای احد نماز خواندند و پس از آن فرمودند که نماز بخاطر تکریم و احترام به شهید مشروع شده است وگرنه کسی که از گناه پاک باشد، ضرورت به نماز ندارد.
۷. تکفین شهید:
شهید بر خلاف سایر مرده‌ها، کفن نمی‌شود بلکه با همان لباس که در بدنش بوده به استثنای آلات و وسایل جنگ و لباس اضافی همانند واسکت، کوت، دستار و کفش‌ها دفن می‌شود.
۸. دفن شهید:
سنت این است که شهید بجایی که شهید می‌شود، همان‌جا دفن گردد به خاطر اینکه رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم، شهدای احد را به همان منطقه دفن نمودند و کسانی را که جنازه‌ها را می‌خواستند به مدینه انتقال دهند، رسول‌الله(ص) دستور داد که جنازه‌های شان را پس بیاورند و به احد دفن نمایند.
چرا شهید همراه خون و جامه‌اش دفن می‌شود؟
به خاطر اینکه شهید با لباس و بدن پرخون، با خصمش که او را شهید نموده، مخاصمه می‌نماید و این لباس و تن پرخونش به‌عنوان شاهد و گواه برایش می‌باشد. دیگر اینکه شهید بخاطر کرامت و شرافتش چون از مرده‌های دیگر متفاوت است، غسل داده نمی‌شود. به همین دلیل خون شهید برای خودش نجس نیست و اگر از بدنش جدا شود و به بدن دیگری اصابت کند، نجس است و باید شسته شود.
