گزافه‌خرجی و نتایج بد آن

حبییبی صالحی

اسلام، دین اعتدال و میانه روی است و به اعتدال در تمامی امورات زندگی دستور می دهد و توصیه می کند. آنجا که می فرماید:

«ٱعۡدِلُواْ هُوَ أَقۡرَبُ لِلتَّقۡوَىٰۖ». ترجمه: (عدالت کنید که اعتدال نزدیک تر به تقوا است). [المائدة: 8]

برخی از مردم طوری رفتار و گفتار دارند که در موقعیت های متعدد بروز می کند و از حد اعتدال برآمده است. برآمدن از حد اعتدال و افتیدن در دام افراط و تفریط از روی عقل و شرع مذموم است.

اسلام عزیز برای همه زوایای زندگی انسان ها برنامه دارد و تعادل در همه امور را به پیروان خود توصیه می کند. بهره گیری از تمامی نعمت های الهی به ویژه از موارد مالی و اقتصادی را مشروع دانسته و زیاده روی و ضایع کردن مال را ناروا می پندارد. افراط و تفریط و بیجا خرج کردن مال، گزافه خرجی است و به آن در اصطلاح قرآن و سنت، اسراف و تبذیر می گویند.

اسراف به معنای هرگونه تجاوز از حد اعتدال و گرایش به افراط و تفریط است. (راغب اصفهانی، مفردات، ص 408؛ ابن منظور افریقی، لسان العرب، ج 6 ص 244) برخی اسراف را به معنای زیاده روی و سرف را تنها در معنای کوتاهی به کار برده اند. (فخرالرازی، التفسیر الکبیر، ج 20 ص 193)

کلمه اسراف و مشتقات آن 23 بار در قرآن کریم به کار رفته است و مفهوم گسترده دارد. در برخی موارد در معنای کوتاهی از حد اعتدال به کار رفته است و در بیشتر موارد در مفهوم زیاده روی به کار رفته است. مرز تعین اسراف و حد اعتدال بر عهده عقل، شرع و عرف است. (طریفی، التحقیق، ج 1 ص 238) اسراف از آنجای که نابود کننده امکانات و دارایی های گوناگون انسان است، زیاده روی و بیرون شدن از حد اعتدال می گردد.

تبذير واژه دیگری از اصطلاحات قرآنی است. تبذیر ارتباط نزدیک معنایی با اسراف دارد. این کلمه با مشتقات آن سه بار در قرآن کریم ذکر گردیده است و قرآن کریم آن را با مذمت بیان نموده است؛ چون تبذیر نیز به معنای تبه ساختن اموال و دارایی هاست. تبذیر از پاشیدن بذر و دور ریختن آن در مکان نا مساعد و به روش نادرست به استعاره گرفته شده است و همیشه با نوعی پاشیدگی و بی نظمی و بی برنامگی همراه است. (ابن عاشور، التحریر و التنویر، ج 15 ص 79)

علامه ابوالحسن علی جرجانی رحمه‌الله در کتاب التعریفات تبذير را چنین تعریف می کند:

«هو تفريق المال علي وجه الاسراف؛ پراکندن مال به گونه اسراف است». (علی جرجانی، التعریفات، ص 51) تبذير به معنای دیگر همان اسراف‌کاری یا مال را به روش نادرست خرج کردن ویا بی جا خرج کردن است.

تبذیر و اسراف به رغم ارتباط معنایی نزدیک، تفاوت هایی نیز دارند:

1-            اسراف زیاد خرج کردن در موارد نیاز و بیش از ضروت؛ اما تبذیر خرج کردن در غیر ضرورت و به ناحق است.

2-            اسراف مفهوم فراگیر دارد و شامل هرگونه انحراف از قبیل اعتقادی، اخلاقی، اقتصادی و… می شود؛ اما تبذیر بیشتر در امور مالی و اقتصادی به کار می رود.

3-            اسراف گاه به زیاده روی در مقام عمل مباح، اطلاق می گردد، مانند زیاده روی در خوردن و نوشیدن و تبذیر در خصوص مصارف ناشایست به کار می رود.

4-            اسراف در زیاده روی امور خیر به کار می رود و تبذیر هیچ گاهی برای زیاده روی در امور خیر به کار نمی رود و امور بد و ناشایست به کار می رود.

5-            اسراف، گذشتن از حد خرج مال است و تبذیر تلف کردن مال در غیر محل آن. (نک: ابوهلال العسکری، معجم الفروق اللغویة، ص 114)

جناب ابوعبیدین از عبدالله بن مسعود رضی الله عنه می‌پرسد که مبذرین چه کسانی هستند؟ عبدالله بن مسعود رضی الله عنه فرمودند:

«الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي غَيرِ حَقٍّ؛ کسانی‌که به ناحق خرج می‌کنند». (محمد بخاری، الأدب المُفرَد، ص 227)

عبدالله بن عباس رضی الله عنه نیز می فرمایند که:

«(المُبذِرينَ) قال: المُبذِرينَ فِي غَير حقٍ؛ تبذیر کنندگان کسانی هستند که به ناحق خرج می کنند». (محمد بخاری، الأدب المُفرَد، ص 227)

از تفاوت های بالا به این نتیجه می رسیم که تبذیر بد تر از اسراف است، به همین دلیل خدای متعال تبذیر کنندگان را بیشتر مذمت کرده و آنان را براداران شیطان خوانده اند، آنجا که می فرماید:

«وَلَا ‌تُبَذِّرۡ تَبۡذِيرًا. إِنَّ ‌ٱلۡمُبَذِّرِينَ كَانُوٓاْ إِخۡوَٰنَ ٱلشَّيَٰطِينِ» [الإسراء: 26- 27] (همانا تبذیر کنندگان برادارن شیطان اند.)

اسراف و تبذیر سبب خشم خدای متعال، کاهش برکت، زیان های جسمی، محرومیت از هدایت، فقر، هلاکت، کیفر اخروی، هدر رفتن منابع اقتصادی، فردی و اجتماعی، سقوط اخلاق فردی و اجتماعی، اختلاف طبقاتی و در نتیجه سبب زوال و فروپاشی افراد، دولت ها و حکومت ها می گردد. این های نتایج بدی هستند که در لابه لای نصوص قرآن و سنت به وضوح به نظر می رسد.

مسلمان به حیث فرد پابند فرامین خدای متعال و روش پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، از پدیده شوم اسراف و تبذیر جداً اجتناب کند و تمامی امور زندگی خویش را با رعایت اعتدال و میانه روی انجام دهد و خود را از فروپاشی، زوال و سقوط دنیوی و اخروی برهاند.