وظایف سفیران نخستین اسلام
حبیبی صالحی ازآنجای که اسلام دین عدل و اخلاق نیکو است، سفیران را همواره به نیکویی و رفتار نیکو امر نموده و وظایف نیکو به آنان می‌سپارد. سفارت در کشور اسلامی از همان مبدأ دولت داری اسلام از دوران پیامبر اکرم (ص) تاکنون بر اساس اهداف بنیادین رسیدن به دعوت اسلامی و تکالیف آن و متحقق شدن مصالح اسلام و مسلمین، استوار است. این اهداف کدام حد مشخص از جانب شریعت ندارد؛ بلکه بر عرف و نیازمندی‌های دولت و کشور اسلامی استوار است که هرازگاهی فرق و تفاوت می‌کند؛ بنابراین، مسئولیت سفیران از یک‌زمان تا زمان دیگر فرق می‌کند. در زیر به مهم‌ترین وظایف و اعمال سفیران برای کشور اسلامی می‌پردازیم.
حبیبی صالحی
ازآنجای که اسلام دین عدل و اخلاق نیکو است، سفیران را همواره به نیکویی و رفتار نیکو امر نموده و وظایف نیکو به آنان می‌سپارد. سفارت در کشور اسلامی از همان مبدأ دولت داری اسلام از دوران پیامبر اکرم (ص) تاکنون بر اساس اهداف بنیادین رسیدن به دعوت اسلامی و تکالیف آن و متحقق شدن مصالح اسلام و مسلمین، استوار است. این اهداف کدام حد مشخص از جانب شریعت ندارد؛ بلکه بر عرف و نیازمندی‌های دولت و کشور اسلامی استوار است که هرازگاهی فرق و تفاوت می‌کند؛ بنابراین، مسئولیت سفیران از یک‌زمان تا زمان دیگر فرق می‌کند. در زیر به مهم‌ترین وظایف و اعمال سفیران برای کشور اسلامی می‌پردازیم.
- 1. دعوت به اسلام
اسلام دین دعوت جهانی برای عموم بشر است. بر مسلمین لازم است که دعوت این دین را برای همه جهانیان برسانند. پیامبر اکرم (ص) به این مطلب در بسیاری احادیث خویش ارشاد نموده‌اند، علاوه براین، سیرت آن حضرت(ص) بهترین مقتدا و الگو در این زمینه است. چنانکه آن حضرت (ص) حضرت علی رضی‌الله‌عنه را که در یک سریه ای برای غزا می‌فرستاد، چنین ارشاد فرمود: «ای علی، اگر خدای متعال به‌وسیله‌ی شما یک نفر را هدایت کند، این کار برای شما از تمام جهان بهتر است.»
سنت رفتاری پیامبر اکرم(ص) نیز طوری بود که ایشان سفیران متعددی را نزد شاهان و امیران برای دعوت به اسلام فرستاده‌اند. حضرت انس بن مالک رضی‌الله‌عنه روایت می‌کند که: «مسلماً پیامبر اکرم (ص) به کسری و قیصر و نجاشی و به هر قدرتمندی نامه نوشت و آنان را به‌سوی خدای متعال فراخواند.»
نامه‌ها با سفیران پیامبر اکرم (ص) هرچند موجز و فشرده بود؛ اما جامع و دارای معنای واحد دعوت به‌سوی دین و اسلام بود. این نامه‌ها و سفارت‌ها و دعوت‌ها، تأثیری بزرگی در نشر دعوت اسلامی داشت. چنانکه برخی از این امیران و شاهان مسلمان شدند. این کار سرشت روابط دولت اسلامی را با دیگران در مسیر دعوت نشان می‌دهد.
- 2. نمایندگی دولت اسلامی
مسلماً سفیر و فرستاده یک ملت و کشور نزد کشور و ملت فرستاده‌شده، نماینده آن ملت و کشور شمرده می‌شود. جایگاه و حیثیت او در رفتار و گفتار همانند رفتار و کردار دولت و ملتی فرستنده است. سفیر در حقیقت تمثیل کننده‌ای مقام دولت‌ها و ملت‌هاست؛ بنابراین، شایسته است که گفتار و رفتار سفیران و فرستاده ها طوری باشد که بازگوکننده روح متعالی اسلام و عزت مسلمانان، جایگاه ملت‌ها و دولت‌ها باشد. روی و آبروی ملت و دولت فرستنده را حفظ کنند و به‌عنوان یک مسلمان صورت واقعی اسلام را به تصویر بکشد.
شمس الائمه سرخسی رحمه‌الله در مورد اینکه نماینده تمثیل کننده حیثیت یک ملت و دولت است، چنین می‌نویسد:
«اگر امیر لشکر فرستاده‌ای را نزد امیر قلعه‌ای جهت حاجت و نیازی بفرستد و فرستاده درحالی‌که مسلمان است بدان قلعه می‌رود… امیر قلعه گفت: فرستاده شما به ما گفت که امیر شما امنیت ما را تأمین کرده است و مسلمانان به سخن شان شهادت دادند. پس این مردم در امان هستند و آنچه از آن‌ها گرفته‌شده به آن‌ها بازگردانده خواهد شد؛ زیرا سخن فرستاده همانند سخن فرستنده است، گویی امیر لشکر بدان‌ها امان داده باشد.»
قاضی ابويعلي فراء در مورد انتخاب سفیران و اینکه آنان آبروی ملت‌ها و دولت‌ها هستند، چنین می‌نویسد:
«بدان که سفیر باعقل خود مشخص و با فعل خود وزن می‌شود. مسلماً عیب‌های سفیران و نواقص آنان بدتر از عیب‌ها و نواقص شما است و مناقب و محاسن آنان بهتر از مناقب و محاسن شماست؛ زیرا دیگران میزان فهم و میزان مردان شمارا از حالت چگونگی ایشان استدلال می‌کنند و بر کیفیت تصرف به هزینه‌های تجاری توسط آنان آگاه می‌شوند. پس بهترین انتخاب را از آنان داشته باشید؛ و خوب بدانید که سفیران اساس دولت و نگهبانان آن اند؛ پس از رعایت حال آنان غفلت نکنید و در دادن پاداش کارهای آنان سستی نکنید.»
همو می‌نویسد:
«هرگاه سفیر از فرستنده در رأی و عقل و خوش‌اندامی و فضل و نجابت کمتر باشد، در مورد فرستنده بیشتر از عدم تعادلش، گمان را می‌برند و هرگاه سفیر در موارد فوق، کامل‌تر و بیشتر و بالاتر از فرستنده باشد، در مورد فرستنده کامل‌تر از آن گمان می‌برند. پس شرمساری سفیر، شرمساری فرستنده است.»
سفیران دولت اسلامی چنان زیرک، بیدار، داری عقل و فکر عالی باشند تا برای دیگران، زیرکی و بیداری و عقل مداری و فکر عالی دولت و ملت شان را به نمایش بگذارند و دولت‌ها و ملت‌های فرستنده را از شرمساری نجات بدهند.
- 3. مکتوب و نامه‌رسانی
یکی از وظایف و رسالت‌های سفیران حمل پیام‌های دولت‌ها و حاکمان فرستنده است. پیام‌های شفاهی یا مکتوبی را به دولت‌ها و حاکمان دیگر، چه مسلمان و چه غیرمسلمان می‌رسانند.در این مورد، مکتوبات پیامبر اکرم (ص)به دست سفیران برای پادشاهان و حاکمان، بهترین شاهد برای این مدعا است.
- 4. انجام مذاکرات و معاهدات
یکی از وظایف و رسالت‌های سفیران، پادرمیانی و ایجاد زمینه ی مذاکرات و گفتگو و تبادل افکار میان مسلمانان و غیرمسلمانان است. همچنان مذاکرات برای قراردادهای امنیتی برای جنگجویان و رزمندگان یا بستن عقد معاهدات آتش‌بس برای توقف جنگ و قراردادهای دیگری از این قبیل، مانند قرارداد صلح و غیره.
این قراردادها در حقیقت از وظایف امیر مسلمانان و حاکم دولت اسلامی است؛ چون سفیر ممثل جایگاه امیر و حاکم است، این وظایف به نیابت از آن انجام می‌دهد. قبلاً در این مورد سخن شمس الائمه سرخسی گذشت.
سرخسی می نویسد: «زیرا آنچه مقصود دو طرف قضیه در امر صلح و جنگ است، بدون سفیر و فرستاده تمام نمی‌شود؛ تا هنگامی‌که سفیران و فرستادگان در امن نباشند، رسالت خویش را به وجه درست انجام داده نمی‌توانند، پس بدون شرط در امان هستند.»
- 5. تبادله اسیران
طبیعی است که در رزم‌های میان مسلمان و غیرمسلمان، عده ای به‌عنوان اسیر به دست یکدیگر گرفتار می‌شوند و یا بدون جنگ به دست یکدیگر می افتند. امروزه با وجوه مختلف و متعددی بسیاری از مسلمانان در زندان‌های دولت‌های دیگر و دولت‌های غیرمسلمان زندانی هستند. رهایی این اسیران مسلمان از دست دیگران و بیرون آوردن آنان از زندان‌ها یکی از وظایف دولت اسلامی است. سفیران چون از دولت‌ها و ملت‌ها نمایندگی می‌کنند، وظیفه دارند که در این راستا سعی و تلاش و مذاکره کنند تا اسیران را از بند رها کنند.
حضرت سعد بن نعمان پس از واقعه ی بدر برای عمره به مکه رفت. ابوسفیان وی را در مکه زندانی کرد و گفت: تا اينكه محمد پسرم عمرو بن ابی سفیان را نفرستد، سعد را رها نمی‌کنم. پسر ابوسفیان در جنگ بدر اسیرشده بود و در میان اسرای بدر در مدینه زندانی بود. سعد که از قبیله ی بنی عمرو بن عوف و از طایفه خزرج بود، خزرجی ها و افراد قبیله ای وی در میان وساطت و گفتگو کردند و محضر پیامبر اکرم (ص) آمده در مورد تبادله اسیران صحبت کردند. پیامبر اکرم (ص) تبادله را پذیرفت و پسر ابوسفیان را با سعد بن النعمان تبادله کرد.
ابن هشام در این مورد چنین می‌نویسد:
«بنی عمرو بن عوف محضر رسول‌الله (ص) آمدند و از واقعه وی را آگاه کردند و از آن حضرت خواستند که عمرو بن ابوسفیان را برایشان بدهد تا در عوض آن نفر خود را رها کنند. پیامبر اکرم (ص) پیشنهادشان را پذیرفت و عمرو را به ایشان سپرد. آنان عمرو را به ابوسفیان فرستادند و ابوسفیان سعد را رها کرد.» این یکی از نمونه‌های کارکرد سفارت در باب مذاکرات و تبادله اسیران است.
- 6. معلومات دهی و اطلاع‌رسانی
یکی از وظایف سفیران و مهم‌ترین آن، اطلاع‌رسانی و رساندن معلومات از اخبار و حوادث دولت محل سفارت است. دوران معاصر که عصر انفجار معلومات و انواع وسایل ارتباطات است، می‌توان معلومات و اطلاعات را به شکل بسیار آسان منتقل کرد؛ بنابراین، لازم است که برای دولت اسلامی سفیران انتخاب شود که امین و صادق باشد تا معلومات را با امانت‌داری و صداقت کامل به دولت تابع ارائه کند.
شمس الائمه سرخسی می‌نویسد:
«بر فرستنده واجب است که برای سفارت خویش فرد امین و صادق را انتخاب کند، سفیر فرد خائن و دروغ‌گو نباشد.»
درگذشته‌های دولت اسلامی، در مورد سفیران دیگران احتیاط کامل بکار برده می‌شد تا آنان معلومات مفید دولت اسلامی و رازهای داخلی آن را به دیگران انتقال ندهند و برای مسلمانان و دولت اسلامی فتنه ایجاد نکنند. شمس الائمه سرخسی رحمه‌الله می‌نویسد:
«هنگامی‌که سفیران دیگران می‌خواستند که برگردند و امیر مسلمانان هراس داشت که شاید رازهای مسلمانان را دریافته و به دشمن انتقال می‌دهند؛ قید این سفیران از سوی دولت اسلامی باک ندارد تا اینکه از شر آنان در امان شوند؛ زیرا در قيد کردن این‌ها مصلحت مسلمانان و دفع فتنه از ایشان است.»
این معلومات می‌تواند بسیاری از جنبه‌های زندگی دولت‌ها را فراگیر باشد، مانند معلومات نظامی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و غیره؛ و منظور از قید کردن، زندانی کردن نیست؛ زیرا زندانی کردن یک نوع تعذیب است که تعذیب سفیر جواز ندارد؛ بلکه مراد به تأخیر انداختن برگشت وی است تا اطلاعات را بر وقت به دولت متبوع خود نرساند.
