سخنی چند درمورد کپی رایت  (حق تکثیر و نشر)

حمیدالله

کپی رایت شاخه‌ای از مالکیت ادبی و هنری از زیرمجموعة مالکیت فکری است که به ابداع‌کنندگان آثار ادبی مانند: کتاب داستان، شعر، نمایش‌نامه، متون مرجع، روزنامه، فیلم و آثار هنری مانند نقاشی، طراحی، عکس و مجسمه، معماری، تبلیغات، نقشه‌های جغرافیایی و نقشه‌های مهندسی تعلق می‌گیرد. دارندگان این امتیاز می‌توانند برای یک دوره زمانی محدود به نشر و تکثیر آثار تولیدی خود، بپردازند و از این منظر،  می توانند از کلیه حقوق مادی خویش مستفیدگردند. این در حالی است که اسناد بین‌المللی هم به چنین مؤلفه‌هایی توجه داشته‌اند.

آنچه ما در زبانِ فارسی با عنوانِ «حق تکثیر و انتشار» یا همان کپی‌ رایت می‌شناسیم، در زبانِ انگلیسی به‌صورت copyright نوشته می‌شود. درواقع این کلمه از کنارِ هم قرارگرفتنِ دو کلمۀ copy (به‌معنای نسخه‌برداری کردن، کپی‌کردن) و right به‌معنای (حق) پدید می‌آید. هرگونه تکثیر، اسکن یا کپی‌برداری از تمام یا بخشی از مطالب کتاب حتی با ذکر منبع، بدون اجازۀ کتبی ناشر ممنوع است و پیگرد قانونی دارد.

زمانی که برای اولین بار گوتنبرگ ماشین چاپ را در قرن ۱۵ اختراع کرد، عملیاتِ چاپ‌کردن بسیار کند بود. در نتیجه کپی‌کردن کتاب و اسناد و مدارک در دستۀ کارهای بسیار دشوار محسوب می‌شد. به‌مرور زمان فرآیندِ چاپ بسیار سریع‌تر شد و مردم این توانایی را پیدا کرده بودند که کتاب‌ها را با تعدادِ بیشتری و در مقیاسِ وسیع‌تری دوباره تولید کنند.

این موضوع ادامه داشت تا اینکه بریتانیایی‌ها در سال ۱۷۰۹ اساسنامۀ کپی‌ رایت را مطرح کردند که هدف آن محافظت کردن از آثار در برابرِ کپی‌شدن و فروخته‌شدن بود. طبقِ این اساسنامه نویسنده می‌توانست انتخاب کند که چه ناشرانی یا افرادی می‌توانند کارهای او را کپی کنند.

به‌مرور زمان در بریتانیا این اساسنامه کمی تغییر کرد و دقیق‌تر شد. به‌عنوان مثال، امکانی برای نویسندگان و باقی افراد خلاق و صاحب اثر ایجاد شد که بتوانند زمانی برای تولید یک اثر خلاقانه سپری می‌کنند، دستمزدی دریافت کنند. این دستمزد در اساسنامه کپی‌ رایت در کشورهای خارجی، به زمان‌های «کار و مهارت» معروف است.

بعد از آنکه بریتانیا قانون کپی‌ رایت را تصویب کرد، در کشورهای دیگر هم مثل آلمان و فرانسه به‌شکلِ عمیق‌تری مطرح شد. آن‌ها حق تکثیر و انتشار آثار را حقِ طبیعی هر انسان می‌دانستند و این قانون را با نامِ «حقوق نویسنده» در کشورِ خود تصویب کردند. پس از آنکه این قانون فراگیر شد، در سال ۱۸۸۶ در شهر برنِ سوئیس، معاهده‌ای بین‌المللی تصویب شد که با نامِ کنوانسیون یا اساس‌نامۀ برن معروف است.

اساس‌نامه برن، درواقع قانونِ جهانی کپی‌ رایت است که از آثار حقوق پدیدآورندگان کشورهای عضو آن حمایت می‌کند. این قانون درواقع می‌گوید که چه کسی، چگونه و در چه شرایطی می‌تواند از آثار هنرمندان بهره ببرد. همه کشورهای عضو این اساس‌نامه، باید با آثار پدیدآورندگان سایر کشورها، همچون آثار کشورِ خود رفتار کنند. مثلاً اگر اثری از یک نویسنده فرانسوی، در انگلستان به‌صورتِ غیرقانونی کپی شود، کشور انگلستان باید از حقوقِ نویسنده فرانسوی، مانندِ نویسنده‌ای انگلیسی محافظت کند.

در حال حاضر، ۱۶۵ کشور یعنی حدود ۹۰ درصدِ کشورهای دنیا عضو این اساس‌نامه هستند. تاریخ انقضای اساس‌نامه برن شاملِ سال‌های زندگیِ خالق اثر و ۵۰ سال بعد از مرگِ او می‌شود.

قانون کپی‌ رایت، هدفِ آن حمایت از حقوق پدیدآورنده یک اثر و همچنین ناشران آن‌ها است. بسیاری از آثار فاخر در زمینه‌های متنوع هنری، موسیقی، معماری و نرم‌افزارهای تولید می‌شوند که منحصر به‌فرد هستند. قانون این آثار را به عنوان مالکیت معنوی می‌شناسد و از آن‌ها حمایت می‌کند. قانون کپی‌ رایت حق مالکیت حقوقی، ویژه را به مالکان اثر ارائه می‌کند از جمله:

١_ حق بر بازتولید اثر، بدین منظور که آنان می‌توانند بر مبنای کار اصلی خود، کارهای جدید انجام بدهند.

۲_ حق بر توزیع نسخه‌های کار شان با به فروش رساندن آن‌ها.

۳_ حق بر اجاره یا انتقال هر یک از این حقوق به دیگران را خواهند داشت. در واقع آنان مجاز به انتقال حقوق انحصاری خود به دیگران هستند و این انتقال به واسطه قرارداد انجام می‌شود. آنچه از نظر اخلاقی حائز اهمیت است توجه به این موضوع است که هنگام استفاده از مطالب دیگران شما موظف به حفظ حقوق خالق آن مطالب هستید بنابراین باید منبع آن را مشخص کنید.

یکی از بهترین و امن‌ترین راه‌ها به‌ویژه در حال حاضر که در بستر انترنت میلیون‌ها صفحه پر از محتواهای خلاقانه و ارزشمند وجود دارد، این است که خودتان خالق باشید. در نهایت اینکه پیش از انتشار محتوای خود در حوزه تولید اطمینان حاصل کنید که آن دسته از آثاری که مشمول قانون کپی‌ رایت می‌شوند مانند. همواره در نظر داشته باشید که در صورت هرگونه‌ استفاده شما از آثار دیگران لازم است از خالق و صاحب آن اثر تائیدیه داشته باشید تا بعدها دچار مشکل نشوید.

امروزه با توجه به روند گسترده شکل‌گیری و ایجاد فضاهای نوین کسب‌وکار و همچنین جهت محافظت از آنچه که به عنوان آثار متعلق به شما در حوزه‌های گونه گون محسوب می‌شود. بهترین راه برای جلوگیری از سوءاستفاده دیگران از آثار شما و همین طور آسودگی خاطر شما از بابت نشر و پخش آثار ‌شما در فضاهای متفاوت مخصوصاً در بستر انترنت توجه به قانون کپی‌ رایت و ایجاد سازوکارهایی برای رعایت کپی رایت آثار شما از سوی دیگران، بسیار حیاتی است.

کپی رایت نوعی حفاظت قانونی از آثار چاپ شده و چاپ نشده ادبی، علمی و هنری است.این آثار به هر صورت که عرضه شده باشند، در حالی که دارای ماهیتی قابل درک باشند- یعنی دیده، شنیده یا لمس شوند، شامل این حمایت خواهند بود. اگر این اثر یک مقاله، نمایشنامه، ترانه یا گرافیک کامپیوتری باشد که قابل ثبت بر کاغذ، CD یا هارد درایو کامپیوتر باشد هم، شامل قانون کپی رایت می شود. قانون کپی رایت به خالق اثر اجازه می دهد تا از حقوق انحصاری تکثیر، اقتباس در شیوه بیان نو ، پخش و نمایش عمومی اثر استفاده کند. انحصاری به این معنا است که تنها خالق اثر، نه کسی که به نحوی به اثر دسترسی دارد، می تواند از این حقوق استفاده کند.

تاریخ انقضای کپی رایت، بر اساس پیمان برن، حداقل شامل طول حیات خالق آن و ۵۰ سال پس از مرگ او است. این مقدار زمان شامل تمام کشورهای عضو در پیمان برن می شود و هر کشور می تواند زمان بیشتری برای قابل اجرا بودن کپی رایت قائل شود اما این زمان نمی تواند از مقدار تعیین شده در پیمان کمتر باشد. گاهی اوقات در طی یک وصیت رسمی حقوق یک اثر به بازماندگان صاحب آن تعلق می گیرد که البته باید به تایید رسمی رسیده باشد.

مطابق با پیمان برن ” نویسندگان متون ادبی و هنری که توسط این پیمان مورد حمایت قرار دارند، دارای حق اختصاصی ترجمه یا اعطای حق ترجمه اثر خود را به دیگری هستند.” این جمله به این معنا است که برای ترجمه یک متن (ادبی، هنری، علمی)، شما به اجازه صاحب آن نیاز دارید و با وجود اینکه حقوق مربوط به ترجمه اثر را به دست خواهید آورد اما باید نام نویسنده را در ترجمه ذکر نمایید. استفاده منصفانه یا مربوط به بخشی از قانون کپی رایت است که در آن اجازه استفاده از تمام یا بخشی از یک مطلب برای “تضمین شاعرانه”، “خبر رسانی”، تحقیق و تحصیل” ، بدون اجازه نویسنده مجاز اعلام شده است. اگر این استفاده در مواردی به غیر از اینها باشد غیر قانونی است.

هیچ قانون جهانی کپی رایتی وجود ندارد که از اثر شما در تمام جهان محافظت کند. البته کشورهای عضو پیمان برن و معاهده کپی رایت جهانی، این امکان را برای شما به وجود آورده اند تا از آثار خود در کشورهایی غیر از وطن خود، حمایت نمایید. بنابر این قرارداد، آثار زیر مورد حمایت قرار می گیرند:

۱- آثار چاپ شده و چاپ نشده یک نویسنده که از اهالی یا ساکنین یکی از کشورهای تحت قرارداد باشد.

۲- آثاری که با اجازه نویسنده اش که از اهالی یا ساکنان کشورهای تحت قرارداد نباشد، در یکی از کشورهای هم پیمان، چاپ شده باشد. در این صورت اثری که چاپ شده باشد، اگر به طور همزمان یا در فاصله ۳۰ روز پس از اولین انتشارش در دو یا چند کشور تحت قرارداد به چاپ برسد، شامل حقوق کپی رایت پیمان برن و کپی رایت جهانی می شود و در تمام کشورهای این پیمان، تحت حمایت قرار می گیرد.