نابرابری پاک و ناپاک

حبیبی صالحی

از منظر قرآن کریم، فضاها به دو گونه پاک و ناپاک است. افرادی که در این فضاها زندگی می کنند، نیز به دو گونه ای پاک و ناپاک هستند؛ زیرا تقسیم بندی فضای پاک و ناپاک به اعتبار افراد، اشخاص و مقاصدی است که در آن فضاها وجود و جریان دارد؛ چون مکان و فضا در ذات خود از نظر پاکی و ناپاکی هیچ حکمی را بر نمی تابد.

قرآن کریم از این فضاها و افراد و اشخاص یاد می کند و چنین می فرماید:

ترجمه: (اى پيغمبر! به مردم) بگو: ناپاك و پاك (و حرام و حلال) مساوى نيستند، هرچند كه فراوانى ناپاك (و حرام) شمارا به شگفت اندازد. پس اى خردمندان! (با امتثال اوامر و اجتناب نواهى يزدان) خويشتن را از (خشم) خدا بر حذر داريد تا این‌که رستگار شويد.» (مائده: 100)

«يَسْتَوِي» از (سوا) گرفته‌شده به معنای برابری و یکسان بودن در کیفیت یا در کمیت. «الْخَبيثُ» از (خبث) به معنای کثیف و پلید و ناپاک و حرام، شامل افکار، اعمال، اموال و اقوال می‌شود و منظور در آیه همه‌چیزهای حرام و ناپاک است. «الطَّيِّبُ» از (طاب) به معنای پاک و گوارا و حلال و هر چیزی که آن را نفس لذیذ بپندارد. «أُولِي الْأَلْبابِ»، الباب جمع لب به معنای خرد و عقل است و اولی الالباب یعنی صاحبان خرد و عقل و یا عاقلان.

در این آیه کریمه به دو اصل سازنده در زندگی انسان‌ها اشاره‌شده است، یکی اینکه پاک و ناپاک باهم برابر نیستند و دیگر اینکه اکثریت دلیل پاک بودن نیست. در این جستار به اصل اول می‌پردازیم و اصل دوم را در جستار دیگری ان شاءالله به بحث می¬گیریم.

طیب و خبیث که مفهوم پاک و پلید، خوب و بد را دارند؛ مفهوم وسیع و دارای زمینه‌ای گسترده‌ای هستند، تمامی خباثت‌ها و پاکی‌های بخش‌های مختلف زندگی آدمی را شامل می‌شوند؛ بنابراین گاهی پاکی و ناپاکی شامل افکار می‌شود و گاهی شامل اعمال و کردار و گاهی شامل گفتار و نوشتار و گاهی هم شامل اموال و دارایی انسان¬ها و گاهی خود انسان نیز به پاکی و ناپاکی نسبت شده است. درهرصورت باور و افکار پاک و ناپاک، اعمال پاک و ناپاک، گفتارهای پاک و ناپاک و مال‌های پاک و ناپاک، هیچ‌گاهی از نگاه ارزش کیفی و کمی باهم برابر و مساوی نیستند. خدای متعال در قرآن کریم به‌تمامی انواع این پاکی¬ها و ناپاکی¬ها اشاره نموده و تفاوت¬های ارزشی آن‌ها را به‌صراحت بیان می‌دارد که در زیر به آن می پردازیم.

1-         باور و افکار پاک و ناپاک:

در مورد باورها و اندیشه‌های پاک و ناپاک چنین می‌فرماید: َ‏ ترجمه : (اى مؤمنان! سنّت) خدا بر اين نبوده است كه مؤمنان را به همان صورتى كه شما هستيد (و مؤمن با منافق آميزه يكديگر شده است و مسلمان از نامسلمان جدا نگشته است) به حال خود واگذارد. بلكه خداوند (منافق) ناپاك را از (مؤمن) پاك جدا مى‏سازد». (آل عمران: 179)

در این آیه منظور از خبیث و طیب، باورها و افکار پاک و ناپاک است. افکار و باورهای پاک؛ باور مؤمنانه‌ای مانند باور به خدا، نبوت، آخرت، قرآن، ارزش‌های انسانی، ارزش‌های اسلامی، صداقت، عدالت و غیره. باورها و افکار ناپاک، باورهای کافرانه و منافقانه¬ای مانند انکار خدا، نبوت و معاد، ارزش ندادن به انسانیت، به ارزش‌های اسلامی، دروغ‌گویی، ظلم، استبداد، فکرهای استعماری و غیره. خدا در این آیه می‌فرماید که انسان‌ها را محک آزمون قرار می‌دهد و انسان‌هاي مؤمن را از کافر و منافق جدا می‌سازد و این را به‌صورت یک اصل بیان می‌کند که خدای متعال همیشه موارد تصفیه کاری عقاید و افکار به وجود می‌آورد و باورها و افکار پاک و ناپاک را متمایز می‌سازد.

2-         سخنان و گفتارهای پاک و ناپاک:

در مورد سخنان و گفتارهای پاک و ناپاک، خدای متعال چنین می‌فرماید:

ترجمه : بنگر كه خدا چگونه مثل مى‏زند: سخن خوب به درخت خوبى می‌ماند كه تنه آن (در زمين) استوار و شاخه‏هايش در فضا (پراكنده) باشد. (ابراهيم: 24)

نیز می‌فرماید:ترجمه : و سخن بد به درخت بدى می‌ماند كه از سطح زمين کنده‌شده باشد (و در برابر وزش طوفان‌ها هرروز به گوشه‏اى پرتاب گردد و ثبات و) قرارى نداشته باشد. (ابراهيم: 26)

سخنان نیک و بد و پاک و ناپاک را به درخت پاک و پاکیزه و درخت ناپاک و پلید مثال می‌زند و باهم مقایسه می‌کند؛ زیرا یکی از بهترين روش‌ها براى تفهيم مسائل استفاده از روش مقابله و مقايسه و مثال زدن است. شجره طیبه نماد پاکی و شجره خبیثه نماد ناپاکی است. ارزش آن دو را نیز روشن نموده است، به این‌گونه که همان‌طوری درخت پاک و پاکیزه پربار و با ارزش است، سخنان پاک و پاکیزه نیز پربار و باارزش است.

مصداق سخنان پاک را می‌توان چنین برشمرد: كلمه توحيد و جمله لا اله الا اللَّه، اوامر و فرمان-های الهى، محتوا و مفهوم لا اله الا اللَّه، دعوت به ایمان، رساندن برنامه‌های سازنده ایمانی در جامعه. (قرطبی و فخر رازی)، با توجه به گستردگی مفهوم کلمه پاک می توان گفت که این مصادیق و علاوه از این مصادیق پاک کلامی دیگر مانند صدق و راست‌گویی، لطف و مهربانی، کلمات داری حرمت را نیز شامل می‌گردد.

مصداق سخنان ناپاک را می‌توان چنین برشمرد: كلمه¬ی كفر و شرك، گفتارهای زشت و شوم، برنامه‏هاى گمراه‌کننده و غلط، سخنان انسان‌های ناپاك و آلوده و خلاصه هر چيز سخن خبيث و ناپاك از قبیل دروغ، غیبت، بهتان، دشنام و استهزاء و غیره. این آیه علاوه بر سخنان پاک و ناپاک، از جهت وسعت و گسترگی مفهومش، شامل عقاید و افکار پاک و ناپاک نیز می‌گردد.

3-         اعمال و کردارهای پاک و ناپاک:

در مورد اعمال و کردارهای پاک و ناپاک، خدای متعال چنین می‌فرماید:

ترجمه : و به لوط شناخت (اسرار اشياء) و دانش (سودمند) عطا كرديم و او را از شهر و ديارى كه (مردمان آن) كارهاى زشت و پليد انجام مى‏دادند رهايى بخشيديم. آنان مردمان بدى بودند و (از طاعت خدا و عمل طبع پسند) سركشى مى‏كردند.» (انبیاء: 74)

در جاي دیگری از اعمال خبیث و ننگین قوم لوط چنین تعبیر می‌کند:

«وَ مِنْ قَبْلُ كانُوا يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ؛ و قبلا اعمال زشت و بدى انجام مى‏دادند.» (هود: 78)

لوط از پيامبران بزرگى است كه همراه با ابراهيم از سرزمين بابل به فلسطين مهاجرت كرد و ازآنجا به شهر «سدوم» آمد. مردم سدوم که غرق در اعمال فساد و گناه و به‌ویژه انحرافات و آلودگی‌های جنسى بودند، به ایشان پیام الهی را رساند. قرآن کریم همین اعمال ایشان را به «الخبائث: كارهاى پليد و زشت» تعبیر می‌کند. تعبير «خبائث» به‌صورت جمع اشاره به اين است كه آن‌ها علاوه بر عمل خبیث و شنيع «لواط»، كارهاى زشت و خبيث ديگرى را انجام می‌دادند. بعید نیست؛ زیرا عادت به کارهای پست و پليد و آلوده و انحرافی، انسان را این‌چنین به ارتکاب ننگين‏ترين و زشت‏ترين اعمال در سطح جامعه و اجتماع می‌رساند و عاملین آن را نهایت خیره‌سری و بی‌شرمی می‌کشاند.

در برابر کارهای زشت و بد، کارهای نیک و خوب ارزش قائل است و به آن اجر بزرگ و نیکو عطا می‌کند، چنانکه می‌فرماید:

ترجمه : اين قرآن (مردمان را) به راهى رهنمود مى‏كند كه مستقيم‏ترين راه‌ها (براى رسيدن به سعادت دنيا و آخرت) است و به مؤمنانى كه (برابر دستورات آن) كارهاى شايسته و پسنديده مى‏كنند، مژده مى‏دهد كه براى آنان (در سراى ديگر) پاداش بزرگى (به نام بهشت) است.» (اسراء: 9)

از این واژه‌های «یعملون الصالحات» و «عملوا الصالحات» كه واژه‌های ارج گزاری به کارهای نیک و زیبا است در قرآن کریم بسیار زیاد است و درده‌ها آیه از آن یاد ارج گزاری کرده‌اند.

4-         اماكن و جاهاي پاک و ناپاک:

در مورد اماکن و جاهای پاک و ناپاک چنین می‌فرماید:

ترجمه : زمين خوب (و داراى خاك مرغوب)، گياه آن به‌فرمان پروردگارش مى‏رويد و بالا مى‏گيرد، امّا زمين بد (و شوره‏زار) از آن جز گياه ناچيز و کم سود نمى‏رويد. (اين مثلى است در تأثير وراثت، تفاوت قابليّت در افراد، نجابت خانوادگى و تأثير ايمان و كفر دودمان در زندگى زناشويى. مردمان در فهم و ادراك، همچون زمين خوب و بدند) و ما براى شكرگزاران این‌چنین آيات را بيان مى‏كنيم.» (اعراف: 58)‏

خدای متعال در این آیه تمایز و فرق اماکن و جاها و سرزمین‌ها را بیان می‌فرماید که به دو گونه سرزمین داریم، یکی سرزمین طیب و پاک و دیگر سرزمین پلید و ناپاک، برای اینکه گمان نشود که همه سرزمین‌ها یکسان و یکنواخت‌اند، نخیر سرزمین‌ها طیب و پاک، دارای استعدادهای عالی و پربرکت، مفید و سودمند و دارای مزروعات باارزش و محصولات از نوع عالی و نیکو هستند. در مقابل سرزمین خبیث و پلید، بی‌استعداد و نامساعد، زشت و شوره‌زار، دارای گیاهان کم‌ارزش و ناچیز هستند. آن‌یکی سبزه و گل می‌رویاند و این دیگری خس و خاشاک و این در حالی است که همان باران پر لطافت و حیات‌بخش زندگی بر روی هردو سرزمین می‌بارد.

5-         مال و اشیای پاک و ناپاک:

در مورد مال‌های پاک و ناپاک چنین می‌فرماید:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ لا تَيَمَّمُوا الْخَبيثَ‏ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذيهِ إِلاَّ أَنْ تُغْمِضُوا فيه‏؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از قسمت‌های پاكيزه اموالى كه (از طريق تجارت) به دست آورده‏ايد و ازآنچه از زمين براى شما بيرون آورده‏ايم (از قبيل منابع و معادن زيرزمينى) ببخشيد و به سراغ چيزهاى ناپاك نرويد تا از آن ببخشيد؛ درحالی‌که خود شما حاضر نيستيد آن چيزهاى پليد را دريافت كنيد مگر با اغماض و چشم‏پوشى در آن‏. (بقره: 267)

نيز می‌فرماید: وَ آتُوا الْيَتامى‏ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبيثَ‏ بِالطَّيِّبِ وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِكُمْ؛ و به يتيمان اموالشان را (بدان گاه كه پا به رشد گذاشتند و به حدّ بلوغ رسيدند) باز پس بدهيد و اموال ناپاك (و بد خود) را با اموال پاك (و خوب يتيمان) جابجا نكنيد و اموال آنان را با اموال خودتان (به‌وسیله آميختن و يا تعويض كردن) نخوريد. (نسا’: 2)

در این آیه مبارکه از چگونگی پاکی و ناپاکی اموال و اشیاء سخن می‌زند. اموال پاک، مال‌های که از طریق زحمت و آبله دست آدمی به وجود آید، مانند مال درآمد تجارت، کسب‌وکار، زراعت و کشاورزی، منابع زیرزمینی و معادن، صنایع و مال داری و مانند آن‌ها کارهای مبتنی بر صدق وامانت داری. از این مال نوع ماها خدای متعال تعبیر به اشیای طیبات و پاکیزه‌ها کرده است. تعبير به طيبات و پاكيزه‏ها شامل تمامی انواع طیب و پاكيزگى ظاهرى و معنوی است که هم ظاهر اشیاء پاکیزه باشد و هم معنویت آن‌ها پاک باشد و از اشیای شبهه‏ناك و حرام نباشد.

اموال ناپاک، مال‌های که از طرق نامشروع به دست آید، مانند مال درآمد حرام، سود، تلف حق مردم، زورگیری و غصب و دیگر کارهای که مبتنی بر دروغ و خیانت و فریب‌کاری باشد. از این مال نوع ماها خدای متعال تعبیر به اشیای خبیث و پلید و ناپاک کرده است. تعبير به خبیث و ناپاک نیز شامل تمامی انواع ناپاکی ظاهرى و معنوی است که هم ظاهر اشیاء ناپاک و دارای خباثت باشد و هم معنویت آن‌ها پلید و خبیث باشد و از اشیای باشد که دارای شبهه و حرمت باشد.

1-         انسان‌های پاک و ناپاک:

در مورد انسان‌های پاک و ناپاک چنین می‌فرماید:

«الْخَبيثاتُ‏ لِلْخَبيثينَ وَ الْخَبيثُونَ لِلْخَبيثاتِ وَ الطَّيِّباتُ لِلطَّيِّبينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبات‏؛ زنان ناپاك، از آن مردان ناپاک‌اند، و مردان ناپاك، از آن زنان ناپاک‌اند، وزنان پاك، متعلّق به مردان پاک‌اند، و مردان پاك، متعلّق به زنان پاک‌اند. (پس چگونه تهمت مى‏زنيد به عائشه عفيفه رزين، همسر محمدامین، فرستاده رب‌العالمین؟!) آنان از نسبت‌های ناموسى ناروايى كه بدانان داده مى‏شود مبرّا و منزّه هستند، (و به همين دليل) ايشان از مغفرت الهى برخوردارند و داراى روزى ارزشمندند (كه بهشت جاويدان و نعمت‌های غیرقابل تصوّر آن است).» (نور: 26)

در این آیه مبارکه پاکی و ناپاکی به مردان وزنان یا به‌عبارت‌دیگر به اشخاص و انسان‌ها نسبت شده است، یعنی انسان‌ها هم پاک و ناپاک دارند. انسان‌های که به اعمال منافی عفت آلوده هستند، مردان وزنان ناپاک‌اند و آدم‌های که عفتشان را حفظ می‌کنند، مردان وزنان پاک در جامعه هستند. همچنان آدم‌های که به اعمال بد و کارهای ناپسند مبتلا هستند، مردان وزنان ناپاک‌اند و کسانی از چنین اعمال و کارها مبرایند، مردان وزنان پاک هستند. ناپاک بودن در اشخاص و افراد همه آلودگی‌ها و شاخصه‌های ناپسند انسانی را شامل است؛ اما آلوده‌دامنی در سر فهرست این‌همه آلودگی‌ها سرنوشت ناپاکی را مردان وزنان را برجسته می‌سازد و برعکس پاک بودن از این آلودگی، ناپاکی مردان وزنان را کم‌رنگ می‌سازد.

طیب و خبیث یا پاک و ناپاک این‌همه زمینه‌های زندگی فرد مسلمان را شامل است؛ بنابراین مسلمانان در زندگی‌شان بسیار متوجه باشند که گرفتار ناپاکی‌ها نشوند و هماره در فضای پاک زندگی به‌سلامت سپری کنند.