امانت داری و اهمیت آن در اسلام                        

پوهنیار عبادالله «صالح»

مقدمه: امانت  داری در دین مقدس اسلام از ارزش بالایی برخوردار است. هر مسلمان باید امانت  داری را در ابعاد مختلف زندگی خویش رعایت نماید. زیرا علم و فضل امانت است، مال و ثروت امانت است، چوکی، قدرت و منصب امانت است، اولاد مسلمان‎ها  نزد مربی (معلم) امانت است، دارایی عامه و بیت المال امانت است، تکالیفی را که خداوند(ج) مقرر کرده، امانت است، حواس پنج ‌گانه امانت است، ودایع مردم امانت است؛ بناءً راجع به امانت، امانت داری و حفظ آن شریعت اسلام تأکید زیادی نموده که بعد از توضیح پیرامون مفهوم امانت به آن می پردازیم.

مفهوم امانت: امانت در لغت به معنی  استواری، درستکاری، اخلاص، صداقت، راستی و ضد خیانت است. ودر اصطلاح امانت در اسلام مفهوم وسیعی دارد، یعنی هر آنچه که حق دیگران به آن تعلّق گیرد، نگهداری و پس دادن آن به صاحب آن واجب باشد، امانت است. امانت بر موضوعات مادی و معنوی اطلاق گردیده و معانی متعدد را دربر می ‌گیرد. (صالح1402 ص55). الله(ج)  در قرآن کریم بر ادای امانت‌ها که معنای جامع دارد چنین تأکید می‌ کند: ترجمه: به تحقیق خداوند(ج) شما را امر می‌ کند که امانت‌ها را به صاحبان امانت برسانید. (النساء: 58).

خداوند(ج) انسانها را به امانت داری امر کرده است: «خداوند(ج) به شما فرمان داده است که سپرده ها را به صاحبانشان بسپارید هر گاه حکم و داوری کردید به عدل و انصاف داوری کنید. (سوره نساء-48). ناگفته نباید گذاشت که یگانه الگو و سر مشق زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان پیامبر خدامی‌باشد. بناءً بر تمام مسلمین لازم است که در زندگی خویش حضرت محمد مصطفی را الگو بگیرند و به ویژه سیاست مداران و دولت مردان باید در تعیین مناصب و پست‌های دولتی اصل امانت و شایستگی را رعایت نموده از پیامبر(ص) متابعت کنند. بطور نمونه وقتی که ایشان مکه مکرمه را فتح کردند، عثمان بن طلحه  که هنوز مسلمان نشده بود از دیر زمان کلید دار کعبه بود او را خواستند و کلید کعبه را از او گرفته و داخل کعبه شدند، اینجا عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر و علی بن ابی طالب عمو زاده ایشان درخواست نمودند: ای رسول خدا افتخار کلید و خزانه داری کعبه را به ما عنایت کنید؟ اما پیامبر(ص) فرمود عثمان بن طلحه کجا است؟ او آمد و رسول الله(ص) برایش گفت این هم کلید تو، امروز روز نیکی و امانت داری است. (سیره ابن هشام و رحیق المختوم).

همواره پیامبر(ص) امانت داری را یکی از نشانه های ایمان داری، دین داری، اخلاق انسانی و اسلامی دانسته و سرپیچی از امانت و خیانت  را علامه‌ی بارز منافقت قلمداد کرده است . طوری‌که فرموده است: «ایمان ندارد آنکه امانت را نگه  نمی دارد، دین ندارد آنکه عهد و پیمان ندارد. (مسند احمد بن حنبل (رح))  و همچنان فرموده است:» چهار صفت(زشت) در هر که یافت شود او صفا و خالص منافق می‌باشد «هر گاه وعده کند مخالفت می ورزد، وقتی که عهد و قول بدهد عهد شکنی و غدر می ورزد، هنگامی که در نزد اش امانت گذاشته شود خیانت می‌کند، زمانی که مخاصمه و جنجال کند دشنام می‌دهد» (صحیح البخاری).

امانت  اقسام زیادی دارد. ما برخی آن را ذکر می‌کنیم تا همه متوجه رسالت انسانی و اسلامی خود شوند به ویژه  منسوبین   پولیس ملی که بیشتر از همه عهده دار امانت اند و در پیش گاه خداوند(ج) مخلوق و تاریخ جواب گو هستند.

1- امانت داری در عبادت و بندگی الله(ج):   لازم است که انسان در قدم نخست حقوق خالق خود را ادا نماید و هیچ حق و وصف او تعالی را بغیر او قایل نشود، در عبادت و بندگی او تعالی احدی را شریک نیاورد. تمام عبادات چون: دعا، نذر و نیاز، خضوع و خشوع، امید  و ترس، توکل و اعتماد، فروتنی و عاجزی، رکوع و سجود، ذبح و قربانی و جمله امور غیبی را به الله(ج) انجام دهد. در تمام بخش‌های مربوط به دین از پیامبر(ص) پیروی و متابعت کند. طوری‌که خداوند(ج)  فرموده است» به تحقیق می‌باشد برای شما در ذات، سیرت و زندگی پیامبر(ص) سر مشق، نیک و پسندیده، این برای کسی که باور و امید دیدار خداوند(ج) و روز آخرت را داشته باشد پس خدا(ج) را بسیار یاد کند.(سوره احزاب-20).

2- امانت در سپرده ها: یکی از اقسام امانت داری نگهداری سپرده ها و برگرداندن آن به صاحبان اش می‌باشد. ما مسلمانان باید از  حضرت محمد مصطفی(ص) الگو بگیریم و در همه  قضایایی زندگی ایشان را سرمشق و پیشوا قرار بدهیم. افسوس به حال مسلمان امروزی؛ گاهی اوقات کافران در مسائل بسیار بزرگ و حیاتی از پیامبر اسلام(ص) الگو می‌گیرند اما مسلمانان دنباله رو بجای تقدیر از پیامبر رحمت برای جهانیان است، از کافران تقدیر و تقدیس بجا میاورند. پیامبر(ص) در فتح مکه که تمام اهل آن دیار را با وجود بزرگترین ظلم، بی رحمی شکنجه، قتل، بی خانمان کردن ایشان و … بدون جزء ترین سرزنش بخشیدند و فرمودند:

ترجمه: بروید آزاد هستید، هیچ ملامتی  بر شما نیست خداوند(ج) شما را می بخشد. حتی مشرکین پیامبر(ص) را به عنوان فرد را ستگو  و امین در میان اهل مکه می شناختند و قبل از بعثت راست گویی و امانت داری آن حضرت(ص) را می دانستند همواره سپرده های شان را به ایشان وا گذار میکردند.  در هنگام هجرت با وجود اوج دشمنی مشرکان با ایشان و مسلمانان آنها امانت های خود را در نزد شان گذاشته بودند. لذا پیامبر(ص) علی بن ابی طالب (رض) را وظیفه دادند تا در مکه بماند و امانت های مشرکین را به آنان باز گرداند. چون امانت داری صفت پیامبران، پیروان مخلص، صادق و  مکتب داران آنان بوده باعث محبت خداوند(ج) شده و سبب می‌شود تا شخص امین در قلب مردم  قرار بگیرد.

3- امانت در نگه داری بدن: مسلمان باید بداند که تمام اعضای بدنش امانت بوده پس لازم است که از آنها با تمام قوت محافظت کند. نباید آن را متضرر سازد و نه به ضرر کسی استعمال نماید . به هیچ صورت برای انسان مجاز نیست که اعضای بدن خود را در کاری که خشم خداوند(ج) را بر می انگیزد استعمال کند. طوری‌که پیامبر(ص) فرموده اند: ترجمه: مسلمان نباید به کسی ضرر برساند و نه باعث ضرر به خود شود. باید گفت که به جز پیامبران الهی که معصوم اند، باقی از خطا و لغزش در امان نیستند لیکن بعضی لغزش ها جبران اش بسیار آسان است چون گناهان صغیره(خورد) و بعضی دیگر جبران اش خیلی مشکل می‌باشد مگر اینکه خداوند مهربان مطابق استعداد و قابلیت انسان توبه و جبران آن را آسان بگرداند. چون خطاهای بزرگ می‌باشد به خصوص گناهان و تقصیرات که با حقوق بدن خود انسان  و دیگران مربوط باشد. لذا پیامبر(ص) از ریختاندن خون خود و خون همه بی گناهان با سخنان بسیار قاطع و بیم دهنده منع نموده اند. می‌فرمایند:ترجمه: همواره انسان نیکو کار بوده و اعمالش مورد پذیرش قرار میگیرد تا که دستش به خون حرام (بی گناه) آلوده نشده باشد هر گاه به خون حرام آلوده شد بد کار شده و نیکی‌اش از قبولیت باز می‌ماند.

4- امانت مسئولیت پذیری و عهده داری: هر فرد در وظیفه محوله اش صاحب امانت بوده و مسئول آن دانسته می‌شود و همچنان همه در برابر اشیاء عام المنفعه و گران‌بها امین و مسئول هستند که آن فرد چه حاکم و آمر باشد و یا رعیت ، مأمور و فرد عادی جامعه. خلاصه هر فرد حسب قدرت و جایگاه اش در جامعه بشری امانت دار قلمرو خود میباشد. پیامبر(ص) فرموده اند: ترجمه: همه‌ی شما چوپانید و همه شما در مقابل رعیت خویش مسئول هستید، مرد بر خانواده خود وزن درخانه شوهر و فرزندش چوپان است، پس همه شما چوپانید و همه شما از رعیت خویش مسئولیت دارید. (متّفق علیه).

5- امانت داری در عمل: انسان باید امانت عمل را به بهترین شیوه و دقت کامل ادا نماید. عمل یک امانت بوده که بردوش انسان نهاده شده است  برابر است آن عمل حق خالق باشد و یا حق مخلوق از هر کس به اندازه حجم مسئولیت آن خواسته می شود. از طرف دیگر گاهی امانت عمل فردی می‌باشد و گاهی هم اجتماعی. طوریکه در حدیث صحیح آمده است که پیامبر(ص) فرمودند» ترجمه: هیچ گاه انسان در قیامت قدم برداشته نمی‌تواند تا که در پنج  چیز مورد بازپرس قرار نگیرد: عمر را در کدام راه مصرف کرده است، جوانی را در چه  گذرانده، صحت را صرف چه کاری کرده است، مال و سرمایه را در کدام موارد خرج کرده و به علم خود چه عمل نموده است.

6- امانت داری در سخن: یکی از امانت های که در اولویت قرار دارد سخن گفتن است انسان باید اهمیت، قدر، سود و منفعت، ضرر و توان، نتیجه و پیامد سخن و گفتار خود را دانسته درست  درک  نماید. سپس آن را از محوطه زبان بیرون کند زیرا تمام کارها ابتدا و شروع اش از سخن میشود. رسول الله(ص) میفرماید» ترجمه: اگر انسان بطور واقعی به خداوند(ج)  و روز آخرت ایمان داشته  باشد سخن خیر بگوید یا سکوت را پیشه کند . (رواه البخاری) عالم بزرگ جهان اسلام ابن القیم جوزی (رح) می‌گوید: ترجمه: ای انسان زبانت را نگه دار ، زیرا زبان خاصیت مار را دارد ، پس بسا اهل مقبره ها به سبب زبان بد شان کشته شدند. بناءً الله(ج)  بسیاری از پرزه های جسم انسان را جفت و جو ره آفریده اما زبان را بی همتا خلق کرده به این هم اکتفا نکرده بلکه آن را زو لانه زده و در پنجره فولاد ین حلق، دندان و دهن جابجا نموده است. و به خاطر مدیریت سالم از آن سفارشات مفیدی را بیان نموده است بطور مثال رسول الله(ص) از زبان مبارک خود محکم گرفتند سپس خطاب به معاذ بن جبل(رض) فرمودند: ترجمه: این زبان را از بی جا گفتن نگه‌دار معاذ گفت: ای رسول خدا(ج) آیا آنچه که  می‌گوییم به سبب آن مورد مواخذه قرار می‌گیریم در جواب فرمودند! مادرت به سکوت بنشیند اکثر قاطع مردم در آتش سرنگون یا به عقب پرتاب نمی‌شوند مگر به سبب درو و چیدن  زبانشان. خلاصه اینکه گاهی سخن انسان را از اهل تقوا و بهشت قرار داده محبوب خالق(ج)  و پسند مخلوق می‌گرداند (رواه البخاری) طوری‌که در حدیث صحیح آمده (الکلمة الطیبة صدقة)»رواه مسلم» سخن نیک و زیبا بزرگ ترین صدقه بشمار می رود. کلام و سخن گاهی باعث عزت، وقار، سعادت و سر فرازی می شود و گاهی هم سبب ذلت و شرمندگی، بدبختی و رسوایی میگردد و گاهی انگیزه‌ی وحدت و همبستگی، الفت و محبت، صلح و آشتی می‌باشد. گاهی ابزار شقاق و نفاق، کینه و کدورت، ویرانی و تباهی می‌باشد. لذا باید انسان سنجیده سخن بگوید تا سود مادی، معنوی و اجتماعی ببرد.

7- امانت در خرید و فروش: مسلمان کسی را فریب نداده غدر و خیانت با کسی روا نمی دارد. کسب و کار، تجارت، خرید و فروش را بر اساس امانت داری و صداقت انجام می دهد . طوریکه دوست دارد که مردم با او از امانت و راستی کار گرفته و هیچ خیانت و فریبی  از مردم نبیند باید عین نظر و مفکوره را در قبال مردم رعایت کند هر گاه چنین ارزش  در زندگی انسان در اولویت برنامه سلوک و معامله روزمره او قرار نداشته باشد در فهرست مومنان کامل و طراز اول به حساب نمی رود چنانچه رسول الله (ص) میفر ماید» لایؤمن أحدکم حتی یحب لأخیه ما یحب لنفسه «هیچ یک از شما مؤمن واقعی شده نمی تواند تا اینکه دوست بدارد به برادر مسلمان خود آنچه را که به خود دوست میدارد و می‌پسندد.

8- امانت در حفظ اسرار(راز): فرد مسلمان باید راز مسلمان  را حفظ نموده، به  او خیانت نکرده و رازهای او را هیچ گاه فاش ننماید قسمی که رسول الله(ص) می‌فرمایند: ترجمه: فردی چون سخنی را به کسی بگوید باز به اطراف خود متوجه شود پس آن سخن امانت است. (ابوداود و ترمذی) آری درصورتی‌که سر  و راز مشروع  باشد و به ضرر کسی تمام نشود. اما هر گاه نامشروع و یا باعث متضرر شدن فردی و یا جامعه باشد. تاکسی آسیب ندیده آرامش مردم و نظم جامعه برهم نخورد.

نتیجه گیری: در خاتمه آنچه پیرامون امانت داری واهمیت آن در اسلام مورد بحث وبررسی قرار گرفت می‌توان گفت که امانت داری و رعایت آن نقش مهمی در بقاء، ثبات، صلح و امنیت،  برادری و برابری، آسایش و پیشرفت در جامعه دارد. غفلت و بی پروایی و زیرپا گذاشتن امانت باعث بی نظمی، لجام گسیختگی ، بد امنی،  قتل و قتال،  تباهی و هلاکت  می‌گردد. امانت داری پای بندی و ملازمت به حق، ادای حقوق، محافظت از آن و مبارزه در را ستای تأمین آن در جامعه اسلامی می‌باشد. بر مسلمان لازم است که حق و حقوق را به طور شایسته بدون کم و کاست، آن چنان که لایق و سزاوار است حفاظت نموده و آنرا به اهلش بسپارد. تا باشد انسان مسلمان در زندگی دنیوی واخروی خویش به موفقیت وکامیابی که همانا آرزوی هر مسلمان است دست یابد.