کارهای شاقه اطفال

حبیبی صالحی
دنیای امروز درمجموع و کشور ما به‌ویژه میزبان نسل کودک بسیاری در خانواده‌ها و جوامع خود هستند.
جای تأسف است که این کودکان به‌جای تعلیم و تربیت سالم و آموزش علم و دانش، به کارهای شاقه و بعضاً هم به کارهای ناشایست روی می‌آورند و هم‌اکنون هزاران کودک وجود دارند که به چنین کارها مشغول و مصروف هستند.
کار در دوکان های مکانیکی، قالین ‌بافی، کار در کوره‌های خشت‌پزی، فلزکاری، معدن، زراعت، فروشندگی در جاده‌ها و خیابان‌ها، گدایی و کفاشی ازجمله کارهایی است که کودکان در آن در بدل مزد بسيار کم و یا هم به‌طور مجانی مصروف هستند.
این وضعیت بد برای کودکان تنها ناشی از شرایط نامناسب کشور، جامعه و خانواده‌هاست، بلکه عوامل مختلفی دست‌به‌دست هم داده که این وضعیت کار شاقه به وجود آمده است. از این میان، فقر و بیکاری، سطح پایین بودن سواد، نبود سرپرست نان‌آور در خانواده‌ها، وجود خانواده‌های یتیم، بیوه و بی‌سرپرست و موارد دیگر از عوامل عمده‌ای هستند که باعث کارهای شاقه کودکان و عامل گسترش این پدیده در جامعه ما گردیده است.
قواعد کلی شریعت اسلامی و همچنان قوانین وضعی، این پدیده را مردود و ممنوع می‌شمارند.
ازآنجای که کودکان از قشرها و گروه‌های آسیب‌پذیر هر جامعه و جامعه ماست، از آدرس کارهای شاقه در معرض بیشترین آسیب‌های دینی و دنیوی، ظاهری و معنوی قرار می‌گیرند.
کارهای شاقه عواقب بسیار ناگواری مانند آسیب فیزیک ظاهری، تخریب رشد جسمی، محرومیت از تعلیم و آموزش، محرومیت از تربیت و پرورش سالم و غیره دارد، بدتر از همه این‌که بنیه‌های فکر و اخلاق آنان تخریب می‌شود و به نظامنامه سوء اخلاقی رهنمایی می‌شوند. افراد دزد و تبه‌کار، هنجار ناپذیر اجتماعی به بار می‌آیند.
خلیفه سوم مسلمانان امیرالمؤمنین عثمان بن عفان رضی‌الله‌عنه دریکی از خطبه‌های خود این مسئله را بیان نموده آسیب جدی و خطرناک تخریب اخلاقی آن را چنین بیان می‌کنند:
امام مالک از عمویش ابوسهل بن مالک از پدرش مالک بن ابی عامر اصبحی رضی‌الله‌عنه روایت می‌کند: از حضرت عثمان ذوالنورین رضی‌الله‌عنه درحالی‌که خطبه ایراد می‌کردند، شنیدم که چنین فرمودند:
ترجمه: کنیزان کار نافهم را به کارهای شاقه و سخت نگمارید، اگر چنین کاری را کردید، آن کنیز ناتوان می‌شود و به زناکاری روی می‌آورد و از آن طریق پول اندوزی می‌کند؛ و کودکان را به کارهای شاقه و سخت نگمارید که در برابر کار ناتوان می‌شوند و به دزدی روی می‌آورند. (مالک بن انس اصبحی، المؤطأ، ج 5 ص 1428، ح 3595)
مسلماً تجربه نیز ثابت نموده، زمانی که کودکان به کارهای شاقه گماشته شوند و توان آن کار را نداشته باشند، برای نجات از کارشاقه و به دست آوردن عواید سهل و آسان به سرقت و دزدی رو آورده و دزدی می‌کنند و از این طریق پول به دست می‌آورند. این کار از یک‌سو کار گناه و حرام است که کودکان آن را مرتکب می‌شوند و از سوی دیگر این دزدان با دزدی‌های شان نظم جامعه و حکومت را برهم می‌زنند.
ازاین‌جهت، حضرت فاروق اعظم رضی‌الله‌عنه از چنین موارد جداً نظارت می‌کردند، چنانکه ایشان روزهای شنبه این نظارت را انجام می‌داند و برای همین کار به عوالی و قریه‌های اطراف مدینه می‌رفتند و مزرعه‌ها و دیگر موارد را بررسی می‌کردند و اگر کارشاقه را می‌دیدند، فوراً آن را بسته می‌نمودند.
امام مالک رحمه‌الله می‌فرماید که از حضرت فاروق اعظم رضی‌الله‌عنه روایت‌شده که: حضرت عمر فاروق رضی‌الله‌عنه روزهای شنبه به قریه‌های دوروبر مدینه منوره می‌رفتند. هرگاه برده‌ای را می‌دیدند که به کارشاقه گماشته شده است؛ آن کار را از او دور می‌کردند». (مالک بن انس صبحی، المؤطأ، ج 5 ص 1428، ح 3592)
ازاین‌جهت خدای متعال نیز کارشاقه و بیش از حد توان را ممنوع قرار داده است؛ و بندگان را در مجموع و به‌ویژه مکلفین را در برابر تکالیف طوری مکلف می‌سازند که بیرون از توان آنان نباشد. او تعالی می‌فرماید:
ترجمه:« خدای متعال هیچ‌کسی را جز به‌اندازه‌ی توانش مکلف نمی‌کند».
(بقره: 286)
بنابراین، مسئولیت نخست به مسئولین دولت بر می‌گردد که آن‌ها با کمک ارگان‌ها و مؤسسات ذی‌دخل در امور طفل، از اطفال حمایت جدی کنند و آنان را از کارهای شاقه به دور نگهدارند. از یک‌سو زمینه مصارف خانواده‌شان را ترتیب و تنظیم و فراهم کنند اگر که واقعاً خانواده‌های آنان مشکل اقتصادی داشته باشند و از سوی دیگر زمینه تعلیم و تربیت و آموزش آنان را فراهم کنند؛ زیرا یکی از حقوق اساسی کودکان ملت بر دوش دولتشان، همین فراهم کردن زمینه تعلیم و آموزش است و از سوی دیگر خانواده‌ها و مسئولین آنان مسئولیت دارند که اطفال و کودکانشان را به کارهای شاقه مکلف نکنند و در ضمن برای آنان زمینه‌ی تعلیم را فراهم کنند و به علم‌آموزی و تربیت سالم تشویق و ترغیب نمایند.