تبیین مفاهیم پناهنده و پناهجو

پوهیالی محمد طاهر امیری

مقدمه

پناهندگی یکی از حقوق بنیادین بین المللی بشر است، دولتها موظف اند برای برآورده شدن این حقوق، آنرا به رسمیت بشناسند و به آن احترام بگذارند؛ اما قبل از آنکه فردی به عنوان پناهنده در کشور پذیرنده شناخته شود، باید احراز شود که آیا ترس موجه از آزار و اذیت دولت متبوع خود، ناشی از علل مربوط به نژاد یا مذهب یا ملیت یا عضویت در گروه های اجتماعی و داشتن عقاید خاص سیاسی وجود دارد یا خیر؟. از آنجا که این فرد در دوران اثبات ادعای پناهندگی، محروم از حمایت دولت متبوع خود است به همین دلیل نمی توان وی را به عنوان شهروند کشور متبوع دانست. از طرفی، دولت پناه پذیر هنوز این شخص را به عنوان پناهنده نپذیرفته است که حمایتهای لازم را از وی به عمل آورد، بنابراین، این فرد واجد عنوان خاصی می شود. وضعیتی که فرد در آن قرار دارد ، وضعیتی است بین شرایط «شهروندی» و «پناهندگی» که به آن «پناهجویی» اطلاق می شود.

۱. تبیین مفهوم پناهنده

کنوانسیون 1951 مهم ترین سند بین المللی در زمینه پناهندگان است، چرا که تااکنون بهترین سندی است که تعریفی مفصل از پناهندگی ارائه نموده است.

با توجه به کنوانسیون فوق الذکر، اصطلاح پناهنده به صورت خلاصه، این گونه بیان می شود: «پناهنده به شخصی اطلاق می شود که به علت ترس موجه از این که به علل مربوط به نژاد، مذهب، ملیت، عضویت در بعضی گروه های اجتماعی یا داشتن عقاید سیاسی تحت تعقیب، شکنجه، اذیت و آزار قرار گیرد، در خارج از کشور محل سکونت عادی خود به سر می برد و نمی تواند و یا به علت ترس مذکور نمی خواهد خود را تحت حمایت آن کشور قرار دهد یا در صورتی که فاقد تابعیت است و پس از چنین حوادثی در خارج از کشور محل سکونت دایمی خود به سر می برده، نمی تواند و یا نمی خواهد به آن کشور بازگردد.

۲. دلایل پناهندگی

طبق ماده اول کنوانسیون ۱۹۵۱ که ترس موجه پناهجو باید بنا به یکی از دلایل موردحمایت کنوانسیون یعنی، نژاد، مذهب، ملیت، عقیده سیاسی یا عضویت در یک گروه اجتماعی خاص باشد. در بندهای زیر به هر یک از دلایل پناهندگی پرداخته خواهد شد.

۲-۱. نژاد

طبق نظر کمیساریای عالی پناهندگان نژاد باید در معنای وسیع آن در نظر گرفته شود تا شامل همه گروه های قومی گردد، تبعیض نژادی به این دلیل که ناقض حقوق بشر است، یک عنصر مهم در تعیین آزار در کنوانسیون 1951 خواهد بود. البته باید در نظر داشت که نتیجه تبعیض نژادی، شأن و کرامت انسانی فرد را به اندازه ای ناسازگار با حقوق بنیادین پایین آورده باشد و تعلق صرف به یک گروه نژادی خاص به طورمعمول برای اثبات ادعای وضعیت پناهندگی کافی نخواهد بود.

۲-۲. مذهب

تحدید آزادی افراد به علت مذهبی که از آن پیروی می کنند اشکال مختلفی دارد که از اعمال تبعیض در استخدام و تحصیل گرفته تا وضع محدودیت بر اجرای فرایض مذهبی و ازدواج میان پیروان مذاهب مختلف و ممنوعیت کامل یک مذهب را شامل می شود. از دیگر اشکال تأثیر مذهب بر فرآیند پناهندگی می توان به تبعیض مذهبی بین مذهب رسمی یک کشور و مذاهب دیگر نام برد؛ اما در بررسی این درخواست ها باید دید که عنصر عینی این تقاضاها منتهی به رفتاری تبعیض آمیز می شود یا خیر؟ رفتار خشونت آمیز بر پایه مذهب نیز در بسیاری موارد می تواند موجب پذیرش درخواست پناهندگی پناهجویان شود، در کشوری که اقلیت های مذهبی با تهدیدات و یا صدمات جسمی و روحی مواجه هستند ،مصداق بارز آزار بر مبنای مذهب است.

۲-۳.عقیده سیاسی

در اسناد مختلفی که در تبیین و تشریح تعریف کنوانسیون 1951 از پناهنده به تصویب رسیده اند احراز عقیده سیاسی به تحقق دو شرط موکول شده است، اول اینکه عقاید سیاسی پناهجو به اطلاع مقامات رسیده یا توسط آن ها به پناهجو نسبت داده شده است و دوم عقاید سیاسی پناهجو توسط دولت یا دیگر مقامات تحمل نشود و یا مورد اغماض قرار نگیرد. که می توان اولی را مصداقی از عنصر ذهنی و دومی ر ا عنصر عینی دانست.

۲-۴ عضویت در گروه اجتماعی خاص

عضویت در گروه اجتماعی خاص به عنوان یکی از دلایل پناهندگی در مقایسه با چهار دلیل دیگر کم سابقه ترین دلیل اعطای وضعیت پناهندگی به شمار می رود. این گروه اجتماعی خاص باید گروهی باشد که از جانب افراد جامعه ای که در آن واقع است، جمعی متمایز از سایرین تلقی شود و همچنین از یک رشته از ویژگی های مشترك داخلی برخوردار باشند.

۳. تمایز پناهنده و پناهجو

پناهجویان کسانی هستند که به کشور دیگری گریخته اند و با ادعای وضع پناهندگی درخواست حمایت دولتی کرده اند و تنها به این دلیل در زمره پناهندگان نیستند که از سوی دولت های پذیرنده و بر طبق قانون داخلی آن ها به عنوان پناهنده پذیرفته نشده اند. افرادی که به دلایلی چون درگیری و جنگ های داخلی، بلایای طبیعی ازجمله قحطی، سیل، زلزله یا شیوع بیماری ها؛ کشور متبوع خود را ترك کرده اند ولی تابعیت جدید از طرف کشور پناه دهنده به آن ها داده نشده جزو این گروه قرار می گیرند. پناهجویان با چشمداشت به حمایت کنوانسیون 1951 درباره پناهندگان، از مرزهای بین المللی گذشته اند ولی ادعایشان هنوز توسط دولت پناه پذیر ،پذیرفته  نشده است و ایشان امتیاز پناهندگی را نگرفته اند؛ اما این نکته را باید در نظر داشت که هر پناهنده در ابتدا یک پناهجو بوده است پناهجو به شخصی اطلاق می شود که هنوز وضعیت پناهندگی وی مشخص نشده اما درخواست برای پناهندگی، او را مستحق برخورداری از یک وضعیت حمایتی از طریق رویه ای کامل و عادلانه تا زمان مشخص شدن قطعی وضعیت پناهندگی میسازد.

نتیجه گیری

طبق ماده اول کنوانسیون مربوط به پناهندگان، پناهنده به شخصی اطلاق می شد که به دلیل ترس موجه از آزار و اذیت دولت متبوع خود به علل نژادی، مذهبی، ملی یا عضویت در گروههای سیاسی یا اجتماعی خاص از سرزمین آن کشور فرار کرده و به قلمرو سرزمین پناه پذیر وارد شده است و دولت پناه پذیر شرایط پناهندگی وی را احراز کرده و با پناهندگی ایشان موافقت کرده است. پناهجو همان پناهنده ای است که هنوز دولت پناه پذیر، وضعیت پناهندگی وی را به رسمیت نشناخته است. این افراد تا زمان پذیرش یا رد قطعی درخواست پناهندگی در وضعیت ناپایدار پناهجویی هستند، در این وضعیت این افراد افراد حمایت شده بین المللی تلقی می شوند و حقوقی منحصر به خود دارند.

منابع

1. 1. ارفع نیا، بهشید؛ حقوق بین الملل خصوصی، چاپ چهارم، جلد اول، نشر بهتاب، تهران ،زمستان 1391.

۲. بیگ زاده، ابراهیم، حقوق سازمان های بین المللی، چاپ دوم، انتشارات مجد، ۱۳۹۱.