صدقه فطر و فلسفه وجوب آن

صالحی
یکی از احکام و عبادات مخصوص زمان روزه و ماه مبارک رمضان، پرداخت صدقه فطر است که در شرع به آن «زکاة الفطر» و در عرف اصطلاحی هموطنان ما به آن «فطر روزه» و «سرسایه» می گویند.
اصل وجوب صدقه فطر در پایان روزه و ماه مبارک رمضان پس از طلوع فجر روز عید است و بر کسانی واجب می گردد که دارای استطاعت و توان مالی به قدر نصاب زکات باشند؛ اما شخص واجد شرایط میتواند در جریان روزه ماه مبارک رمضان و حتی در آغاز ماه مبارک نیز بپردازد.
فلسفه ی وجوب صدقه فطر پاک شدن شخص روزه دار از آلودگی های معاصی و سخنان بیهوده ای است که در جریان روزه از او صادر شده است، نیز منظور آن رفع نیازمندی های مساکین و دست یافتن آن ها به غذا و لباس و دیگر مواد اولیه زندگی است. این فلسفه‌ی وجوب روزه در حدیثی از حضرت عبدالله بن عباس رضی الله عنهما بیان گردیده است. آنجناب در این مورد چنین بیان می فرمایند:
«فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلَّى اللَّهُ عليْهِ وسلَّمَ زَكاةَ الفطرِ طُهرةً للصَّائمِ منَ اللَّغوِ والرَّفثِ وطعمةً للمساكينِ من أدَّاها قبلَ الصَّلاةِ فَهيَ زَكاةٌ مقبولةٌ ومن أدَّاها بعدَ الصَّلاةِ فَهيَ صدقةٌ منَ الصَّدقاتِ؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم زکات فطر را به خاطر پاک نمودن روزه دار از آلودگی های سخنان بیهوده، سخنان شهوت آمیز و معصیت آلود در جریان روزه و نیز به خاطر دست یافتن مساکین به لقمه غذا است. کسی که صدقه فطر را پیش از نماز عید بپردازد، آن یک صدقهی واجب مقبول و پذیرفته شده در بارگاه خدای متعال است و کسی که آن را پس از نماز عید بپردازد پس آن یک صدقهای نفلی خواهد بود». (ابوداود سیستانی، سنن ابی داود، ح ۱۶۰۹؛ ابن ماجه قزوینی، سنن ابن ماجه، ح ۱۸۲۷)
صدقه فطر بر هر شخص مسلمان، مکلف و توانمند که دارای مال به قدر نصاب زکات باشد، از طرف خودش و از طرف آن عده اعضای خانواده اش که تولیت و سرپرستی نفقه آن ها را به دوش دارد، بپردازد. طبق بیان فلسفه فطر روزه در حدیث بالا، اگر کسانی صدقه بر آن ها واجب نیست؛ ولی توان پرداخت را دارند، مناسب است که بازهم بپردازند که از یک سو روزه و خود شان از آلودگی ها پاک می شوند و از سوی دیگر یک لقمه نانی برای فقراء و مساکین تهیه می گردد و نیاز آن ها رفع می شود.
صدقه فطر از جمله عبادات و واجبات مالی است و ادای آن از اشیاء و اجناس مشخص غذایی با اوزان مشخص واجب است. اندیشه وران مذهب حنفی به این باور اند که شخص واجد شرایط می تواند از اجناس معین شده همان جنس معین مورد نظرش را و یا قیمت آن جنس را نیز برای فقراء و مساکین بپردازد؛ بلکه پرداخت قیمت این اجناس بهترتر است تا اینکه افراد مستحق و فقیر بتوانند به نیازمندیهای خود به صورت دلخواه و موارد ضرورت اولیه شان رسیدگی نمایند.
صدقهی فطر از پنج صنف غذایی زیر قابل پرداخت است: گندم، جو، خرما، کشمش و پنیر. حضرت ابوسعید خدری رضی الله عنه می گوید که ما در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم از همین اصناف غذایی صدقه فطر می پرداختیم. (متفق علیه) آرد گندم و جو نیز در حکم گندم و جو بوده روزه داران می توانند که صدقه فطر شان را بر اساس آن ها و یا قیمت آن ها نیز بپردازند و از سوی شریعت اسلامی مجاز است؛ زیرا فقیهان و اندیشه وران فقه اسلامی پرداختن از «غالب قوت البلد» را توصیه کرده اند که امروزه در شهرهای بزرگ کشور ما چون کابل، هرات، مزار، قندهار و… غالب خوراکی مردم شهر، آرد گندم است.
اشخاصی که واجد شرایط واجب بودن صدقه فطر اند، مسلمانانی اند که آزاد و مالک نصاب هستند. بنابراین، هر فرد مسلمان آزاد که به اندازه نصاب زکات مال در دست دارد، صدقه فطر بر وی واجب است و آن را از سوی خود و اولاد نابالغ خود و از سوی دیگر زیر دستان شان بپردازند، هرچند پرداخت صدقه فطر از اولاد بالغ و همسر و والدین و دیگر اقارب و نزدیکان بر شخص واجب نیست؛ اما اگر از سوی آنان بپردازد، گرچه بدون خواست آن ها نیز باشد، جائز است و صدقه فطر پرداخته شده از سوی آن ها اداء میگردد.
با وصف آنکه وقت وجوب صدقه فطر همزمان با طلوع صبح صادق روز عید فطر می باشد؛ ولی ادای آن پس از دخول ماه رمضان در خلال این ماه در هر وقتیکه صورت بگیرد بنا بر موجودیت سبب وجوب صدقه که ماه رمضان است جائز بوده و درست می باشد؛ بلکه بهترتر است تا اینکه فقراء و نیازمندان با در یافت صدقه فطر بتوانند به رفع نیاز مندی های شان به گونه نسبی بپردازند و برای تجلیل از خوشی های عید سعید فطر آمادگی بگیرند و در تجلیل عید فطر و سرور و خوشی در آن، هر دو طبقه ثروتمند و نیازمند با فراغت بال در کنار هم قرار گیرند و خوشی های عید را تجلیل کنند. البته واجب است که تا قبل از ادای نماز عید در هر صورت پرداخته شود و تأخیر ادای آن پس از نماز عید گناه است.
مقدار صدقه فطر از گندم و یا آرد آن، نیم صاع از سوی شریعت مشخص است که تقریبا دو کیلوگرام به حساب امروزی می شود و از جو و آرد آن و یا هم از خرما و کشمش و پنیر یک صاع است که تقریبا چهار کیلو گرام به حساب امروزی می شود. با توجه به اینکه قیمت مقدارهای ذکر شده در صدقه فطر با درنظرداشت نوعیت آن ها متفاوت است همچنان نرخ آن ها امروزه در بازارهای مرکز کشور و ولایات یکسان نیست؛ بناء هر شخص مسلمان صدقه دهنده میتواند یکی از نوعیت های جنس مورد نظر شریعت را معیار قرار دهد و قیمت موجوده آن را از بازارهای محل اقامت و سکونت خود در یافت نموده و مطابق نرخ روز آن را به فقراء و نیا مندان بپردازند.
هرچند مسلمان هر یکی از اشیاء ذکر شده و یا قیمت آن را در صدقه فطر ادا نماید، از طرف شریعت اسلامی مجاز است؛ ولی بهتر آنست که به منظور منفعت فقراء و رسیدگی بیشتر به نیاز و حاجت نیازمندان، قیمت جنس های باارزشتر را در نظر گرفته صدقه بپردازد، به خصوص افرادی که وضع اقتصادی شان بهتر است؛ ایجاب میکند که از جنس دارای قیمت بالاتر صدقه خود را بپردازند.
مستحقین صدقه فطر کاملاً همانند مستحقین زکات هستند؛ بنابراین، صدقه گیرنده باید افراد غنی و صاحب نصاب نباشند، نیز از اصول (سلسله پدر و مادر) و فروع (سلسله اولاد) صدقه دهنده نباشند، نیز شوهر و همسر نباشند که آنها به یکدیگر پرداخته نمی توانند. علاوه از اینها به دیگر اقارب و خویشاوندان درست بلکه در صورت نیازمندی شان بهتر است.
وکالت در ادای صدقه فطر از طرف اشخاصی که در محل دیگر و یا کشور دیگری زندگی میکنند، جائز است؛ اما این اشخاص قیمت جنس مورد نظر را در همان محل و یا کشوری که زندگی می کنند در نظر گرفته به وکیل دستور پرداخت صدقه فطر را بدهند.