امــر بـه مــعــروف و نــهــی از مــنــکــر از مــنــظــرقــرآن‌  وســنــت

امر به معروف و نهی از منکر بر پایه‌ی ایمان به الله تعالی، احترام به ارزش‌های دینی و انسانی و حفظ جامعه‌ی اسلامی از انحرافات فکری و اخلاقی استوار است. در واقع، امر به معروف و نهی از منکر کوششی است برای نجات یافتن از عذاب الهی هم در دنیا و هم در آخرت و اقدامی برای تثبیت خیر و ازاله‌ی فساد و ایجاد فضای سالم جهت رشد خوبی‌ها و ازبین‌رفتن بدی‌ها و تربیت وجدان آگاه و متعهد در میان افراد جامعه است. هرگاه نسبت به این مسئولیت اجتماعی بی‌توجهی شود، معنویت از بین می‌رود و هواهای نفسانی بر فرد و جامعه چیره می‌شوند. دیانت از میان می‌رود، جهالت و فساد ظهور می‌کند؛ درنتیجه، عذاب خداوندی نیک و بد را فرا می‌گیرد؛ لذا بر مسلمانان واجب است در راستای این عمل زیربنایی و سازنده‌ی جامعه، از هیچ کوششی دریغ نورزند و همواره بکوشند در هر شرایطی مسئولیت خویش را در برابر این دستور سترگ شریعت ادا نموده و هیچ‌گاه نگذارند که گرد و غبار بی‌توجهی بر چهره‌ی آن بنشیند.

امر به معروف و نهی از منکر اساس همه‌ی امور دینی،  دنیوی و از اصول بنیادین تمدن اسلام است و موقعیت اساسی و بنیادی این دو، در فرهنگ اسلامی؛ همچون جریان خون در رگ‌های یک پیکر است و سهل‌انگاری در این امر، مرگ تدریجی امت اسلامی را در پی خواهد داشت؛ چون اصلاح جامعه‌ی بشری بدون ایمان و دعوت به حق و مبارزه با فساد ممکن نیست. تجربه نشان داده است جامعه‌ای که در آن امر به معروف و نهی از منکر به‌طور صریح و آگاهانه انجام پذیرد، پاکیزه خواهد ماند و در امن و امان خواهد بود و هرگاه این دو وظیفه به فراموشی سپرده شوند و در برابر تخلفات و نابسامانی‌ها بی‌اعتنایی شود، جامعه گرفتار عواقب خطرناکی خواهد شد و در چنین اجتماعی هیچ‌کس در امنیت نخواهد بود؛ بنابر اهمیت این امر، علمای اسلامی آن را اساس و محور دین گفته‌اند؛ چنانکه امام محمد غزالی رحمه‌الله می‌فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر قطبی است از اقطاب دین که همه‌ی انبیا را بدین فرستاده‌اند؛ چون اگر این مندرس شود و از میان خلق برخیزد، همه‌ی شرع باطل شود».

با توجه به مطالب بالا، امر به معروف و نهی از منکر مسئولیتی ارشادگرایانه و خیرخواهانه و وظیفه‌ای همگانی است و تنها به قشر خاصی از مسلمانان همان‌طور که خیلی‌ها چنین می‌پندارند محدود نمی‌شود. همه باید در راه اصلاح جامعه و تحقق نظام الهی در زمین تلاش کنند و مسلمانان زمانی یک امت ممتاز محسوب می‌شوند که تک‌تک افراد امت اسلامی دعوت به‌سوی نیکی‌ها و مبارزه با فساد را در دستور کار خود قرار دهند و آن روز که این دو وظیفه‌ی بزرگ الهی به‌دست فراموشی سپرده شود، نه بهترین امت‌اند و نه به سود جامعه‌ی بشریت خواهند بود.

امام علامه سید ابوالحسن ندوی رحمه‌الله می‌فرماید: «خداوند متعال در کنار بعثت حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم، امتش را نیز به کار دعوت و امر به معروف و نهی از منکر مبعوث کرد، تا هم در حیات رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم و هم بعد از ارتحال ایشان تا قیامت این مسئولیت را به عهده بگیرند و جهانیان را به سوی حق فراخوانند و در هر زمان و مکان اتمام حجت کنند. برهمین‌اساس، امام شاه ولی‌الله دهلوی رحمه‌الله بعثت حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را به «بعثت مقرونه» تعبیر کرده است،  یعنی همراه با بعثت نبوی، امت نیز به همان رسالت مبعوث شده است

امر به معروف و نهی از منکر در همه‌ی ادیان به نوعی اهمیت داشته است؛ اما در دین اسلام علاوه براین‌که به آن تأکید شده، از وظایف و کارهای اساسی این امت قرار داده شده است، این مطلب در آیات متعددی به گونه‌های مختلف آمده است که در اینجا به چند مورد اشاره می‌شود:

«وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛ ترجمه: (بايد از ميان شما گروهی باشند كه تربيت لازم را ببينند و قرآن و سنّت و احكام شريعت را بياموزند و مردمان را دعوت به نیكی كنند و امر به معروف و نهی از منكر نمایند و آنان خود رستگارند.)

«كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّهِ…»؛ ترجمه: (شما ای پيروان محمّد بهترین امّتی هستید كه به سود انسان‌ها آفريده شده‌ايد مادامی كه امر به معروف و نهی از منكر می‌نمایید و به خدا ايمان داريد.) این آیه به دو مطلب اشاره دارد: ا. این امت بر سایر امت‌ها برتری دارد؛ 2. اساس برتری بر انجام وظیفه‌ی امر به معروف و نهی از منکر است؛ چنان‌که این وظیفه‌ی آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم بوده است.

«الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ»؛ ترجمه: (آن مؤمنانی كه خدا بدیشان وعده‌ی یاری و پیروزی داده است كسانی هستند كه هرگاه در زمين ایشان را قدرت بخشیم، نماز را برپا می‌دارند و زكات را می‌پردازند و امر به معروف و نهی از منكر می‌نمایند و سرانجام همه‌ی كارها به خدا برمی‌گردد و بدان‌ها رسیدگی و درباره‌ی آن‌ها داوری خواهد كرد، همان‌گونه كه آغاز همه‌ی كارها از ناحيه‌ی خدا است.)

«كَانُواْ لاَ يَتَنَاهَوْنَ عَن مُّنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُواْ يَفْعَلُونَ»؛ ترجمه: (آنان از اعمال زشتی كه انجام می‌دادند دست نمی‌كشیدند و همديگر را از زشت‌كاری‌ها نهی نمی‌كردند و پند نمی‌دادند و چه كار بدی می‌كردند! چرا كه دسته‌ای مرتكب منكرات می‌شدند و گروهی هم سكوت می‌نمودند و بدین وسیله همه مجرم می‌گشتن

تأکیدهای فراوانی در مورد امر به معروف و نهی از منکر از زبان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نقل شده است؛ همچنین آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم در مورد بی‌توجهی به این امر شدیداً هشدار داده است که به ذکر دو حدیث در این مورد اکتفا می‌شود:

عن عائشة رضی‌الله‌عنها قالت: سمعت رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وسلم يقول: «مروا بالمعروف، وانهوا عن المنكر، قبل أن تدعوا فلا يستجاب لكم»؛ (حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها می‌گوید: از آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم شنیدم که فرمود: امر به معروف و نهی از منکر بکنید، قبل از این‌که دعا کنید و دعای‌تان مستجاب نشود.)

عن حذيفة بن اليمان عن النبي صلى‌الله‌عليه‌وسلم قال: «والذي نفسي بيده لتأمرون بالمعروف ولتنهون عن المنكر أو ليوشكن الله أن يبعث عليكم عقابا منه ثم تدعونه فلا يستجاب لكم»؛ (حذیفه ‌بن یمان از آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم روایت می‌کند که فرمود: سوگند به ذاتی که جانم در دست اوست، باید امر به معروف و نهی از منکر بکنید، در غیر این‌صورت نزدیک خواهد بود که خداوند عذاب خود را بر شما فرود آورد و آنگاه شما برای نجات خود به درگاه خدا دعا کنید و دعای شما مورد قبول واقع نگردد.)