در باب ماجرای تعلیم زن

مفتی عبدالحق حبیبی صالحی

مسئله تعلیم زن هرچند از نظر اسلام حل شده است؛ اما چگونگی و شیوه‌ای تعلیم آن از نگرگاه اندیشمندان جوامع مختلف دنیا محل نظر است. این شیوه در جوامع دیگر دنیای امروز، با استفاده از دیدگاههای فقهی نظریهپردازان مسلمان، حل گردیده و از باب مقاصد الشریعة برای آن راهکارهای خوبی مطرح شده است؛ اما در جامعهی ما این مسئله تا هنوز حل نشده و در گامهای اولیه آن باقی مانده است؛ چیزفهمان مسایل دینی و عصری در آن ماجراهایی برپا کردهاند. هنوز هم مسئلهی جواز و عدم جواز آن، مسئلهی فرض عینی و فرض کفایی بودن آن، مسئلهی جواز تعلیم تمامی علوم و یا بعضی از علوم، مسئلهی تفکیک علوم شرعی و علوم عصری، مسئلهی جواز تعلیم علوم مباح و استحبابی، مسئله خروج بدون محرم برای تعلیم، تا هنوز حل نشده و در این روزها باعث یک سلسله کشمکشهای درون دولتی و برون دولتی و ناهنجاری میان دولت و رعیت، درون اجتماعی و برون اجتماعی را بهبار آورده است.

اسلام دین علم و روشنی ها است. ازاینجهت با نزول اولین آیات وحی، مسئله علم، خواندن ونوشتن، قلم و کاغذ را مطرح نموده است. (علق: 1-5) در باب جواز تعلیم زن کسیکه اندک فهم و درک از مزاج آیات و روایات اسلام و روح شریعت نبوی«ص» داشته باشد، سخنی ندارد؛ ازاینجهت همه اندیشهوران امت اسلامی بر مجاز بودن علم آموزی، اتفاق نظر دارند.

اسلام ضامن سعادت حیات دنیوی و اخروی بشریت است، ازاینجهت رهنمایی هردو بخش زندگی را به دوش دارد؛ بنابراین، برای مردان و زنان آموختن را فرض نموده تا از یک‌سو سعادت و رفاه زندگی دنیای شان را رقم بزنند و از سوی دیگر به سعادت زندگی روز رستاخیز برسند و از همین روزنه است که دین مبین اسلام دانا و نادان، با علم و بیعلم را هیچ‌گاهی برابر نمیداند،(زمر: 9) بلکه بی¬علمان و نافهمان را در فراز آیات متعدد قرآن نکوهش نموده است. (بقره: 13و78و101و113و118؛ مائده: 104؛ انعام: 37 و…)

اسلام دین تمدن‌ساز است که جهان بشر شاهد تمدنهای پیش‌تاز در تاریخ اسلام بودهاند. این تمدنسازی بدون علم، فهم و یادگیری علوم و فنون متعدد شرعی و عصری امکان پذیر نیست. در این تمدنسازی در گذشتهها همه مردان و زنان دانا سهیم بودهاند و در آینده نیز سهیم هستند و باید سهیم باشند. اسلام فکر، نظر و طرح همه مردان و زنان را در راستای بهبودی این تمدنسازی نه تنها اینکه می‌پذیرد بلکه تشویق و ترغیب میکند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در چنین مواردی فرمودند: ترجمه: «شما بهتر می‌دانید به امور دنیایی تان» (مسلم نيشاپوری، صحیح مسلم، ج4 ص1836)

تحصیل علم و دانش زیر بنای دین و شریعت است و در این مورد فرامین متعددی برای علم آموزی صدور یافته است. این صدور فرامین الهی در باب علم و دانش عام و شامل مرد و زن است، صدور فرمان علم‌آموزی میان مرد و زن فرقی قایل نیست. (بقره: 174) همان‌طوری که زنان در مسایل اعتقادی، عبادی و حقوقی با مردان هم‌پایه و مشترک هستند، در آموختن علم این مسایل نیز با مردان هم‌دوش و مشترک هستند، بلکه حفاظت و نگهداری اعتقاد و عبادت و حقوق بدون علم، امکان پذیر نیست، چه بسا بیدانشها، اعتقادات و عبادات و حقوق خود را از دست دادهاند. چنانکه پیامبر«ص» فرمود: ترجمه: «مسلماً زنان همانند و برابر مردان هستند». (ابوداود سیستانی، السنن، ج1 ص61)

فرامین پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و تأکید وی بر آموختن علم و دانش نیز فرمان عمومی و شامل تمامی مردان و زنان است. فرقی میان مرد و زن وجود ندارد؛ زیرا علم نور و وسیله‌ای بیرون شدن از دنیای ظلمت و تاریکی‌هاست، همانطوری که مرد باید از فضای ظلمت زندگی برون شود، زنان نیز حق مسلم دینی و الهی دارند که از فضای ظلمت به روشنی بیرون آیند. رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم که برای خانم‌های خود به ویژه برای حضرت حفصه، توسط يك خانم معلم به نام شفا دختر عبدالله، کلاس خانگی خواندن و نوشتن و یادگیری برگزار کرده¬اند، بیانگر و مؤید این مطلب است. (عبدالرزاق صنعانی، المصنف، ج10 ص 94؛ احمد بن حنبل، المسند، ج44 ص 45) کلاس درس و وعظ و ارشاد خود پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم برای زنان در هفتهی یک روز، توجه ویژه در باب تعلیم و تربیت به قشر زن است. (بخاری)، هزاران زنان با علم و دانش و به ویژه زنان که اساتید علمای اعلام در باب تفسیر، روایت حدیث و دیگر علوم بوده اند، شاهد برجستهای این مدعا است.

شکی نیست که تمامی علوم و فنون و به دستآوردن آن در یک میزان از حکم قرار ندارد، برخی فرض عین، برخی فرض کفایی، برخی در درجهی استحباب و برخی در درجهی مباح قرار دارند. اندیشمندان و نظریهپردازان امت اسلام در این مورد صراحت نظر دارند. (ابوحامد غزالي، إحياء علوم الدين، ج1 ص16) مصالح ملت و كشور متقاضي است كه فراگیری برخی علوم از اولیات، واجبات و فروض کفایی باشد و برخی دیگری در درجهی استحباب و اباحت باشد؛ زیرا اگر کشور و ملت از این علوم بیبهره باشند، به مشکلات متعدد گرفتار میشوند، مانند علم طب، ریاضیات و حسابداری، انجینری، صنعتها و … چون قوام و پایداری یک ملت و کشور وابسته به این علوم است که در هیچ صورتی نمیتوان آنها را نادیده گرفت.

براساس تقسیمبندی علوم به اعتبار حکم، ضرورت کسب و فراگیری آنها به همان میزان برای یک ملت و کشور تثبیت میگردد؛ گاهی به همه علوم و فنون نیاز است و گاهی به برخی علوم و فنون، گاهی به برخی علوم بیشتر و به برخی دیگری کمتر نیاز است. گاهی به برخی متخصصین نیاز هست و گاهی به برخی دیگری. تفکیک نیازمندی نیز به میزان افادیت و همچنین تفکیک میان فراگیری علوم بر اساس میزان پیشرفت و ترقی ملت و دولت، یک امر مهم در ساختار نظام اجتماعی و دولت داری است.

علوم همانطوری که به علوم شرعی و عصری، تقسیم شده است، فراگیری هردو از نیازهای دین و دنیای مردم است. علوم عصری برای قوام زندگی دنیا و علوم شرعی برای قوام زندگی دینی و اخروی از مهمات زندگی مسلمان میباشد؛ از آنجا که قوام زندگی دنیا اساس قوام زندگی آخرت است، فراگیری علوم عصری نیز همانند فراگیری علوم شرعی از ضروریات و فروض کفایی زندگی مسلمان است. (ابوحامد غزالی، احیاء علوم الدین، ج1 ص16)

فرض یا وجوب و همچنان اباحت و استحباب علوم و فنون با درنظرداشت زمان و مکان ملتها و کشورها تفاوت میکند. دیده شود که ملت ها و کشورها در کجای این جامعهی بشریت قرار دارند و در رفتار دوشادوشی با جامعهای بشری به چهچیزهایی نیاز دارند. در یک زمان و مکانی برخی علوم از جهت بی نیازی ملت و دولتها در درجهی مباح و مستحب قرار دارد، اما در زمان و مکان دیگری همین علم به خاطر نیاز ملت و دولتها در درجه واجب و فرض عینی یا کفایی قرار میگیرد؛ بنابراین، شرایط زمان و مکان را در یک دولت و میانملت ها بررسی نموده حکم به ضرورت فراگیری علوم و فنون صادر کرد.

اسلام و هیچ دین الهی و هیچ مسلمانی با تعلیم و دانشآموزی زنان مشکلی ندارد، اما مشکلی که امروزه مطرح است بر اساس روش، کیفیت و فضای تعلیم و یادگیری است. اسلام برای زنان با شرایط خاص که عفت و عزت قشر زن و فضای جامعه از آلوده شدن به فساد مصون باشد، تعلیم زنان را مجاز میداند. همچنان خروج برای فراگیری یکی از لوازم علماندوزی است؛ فرامین و ارشادات اسلامی از خروج برای فراگیری علوم و فنون استقبال و تاکید میکند. (توبه: 121) اما تاکید میکند که این خروج آلوده با مظاهر بیگانگان، تزیین و تجمیل و عشوه و کرشمه نباشد که باعث محنت خود و فتنهافروزی برای دیگران و به فساد کشانیدن جامعه انسانی و اسلامی گردد. (احزاب: 33) نیز در مسیرهای کوتاه کمتر از مسافت سفر میتواند بدون محارم برای فراگیری علم خروج کند، اما در مسیرهای که یک مسافت سفر و بیشتر از آن است، خروج برای آنان را به خاطر صیانت شان از آسیبها مجاز نمیداند.

پوهنتونها، مراکز علم و فن هستند که مسلماً پیشرفت جامعه انسانی بر اثر تولید علم و افراد کاری آنها صورت میگیرد. این اهمیت و فضیلت بر کسی پوشیده نیست، اما روشن است که پوهنتونها جای فراگیری علم و دانش است، نه جای اشاعهی فساد و بیبندباری؛ بنابراین حکومت اسلامی مؤظف است که جوانب مثبت این مراکز دانشآموزی را تثبیت و تقویت کند و جوانب منفی آنها را اصلاح و یا از بین ببرد؛ زیرا ساختارهای نادرست مدیریتی، اخلاقی و روند تعاملی دست اندرکاران، پوهنتون را از مسیر اصلی آن منحرف و دچار فساد میکند. همانطوری که بسته شدن پوهنتون ها، دغدغهی بسیاری از علم-دوستان و فناوران است، وضعیت اسفبار و نابسامان پوهنتون ها نیز دغدغهای بسیاری از خانوادههای مسلمان است. پس حاکمیت را میسزد که وضعیت نابسامان را کنترل و تمامی دغدغهها را بررسی و اصلاح نموده به روند کاری پوهنتونهای کشور بهویژه برای طبقهی اناث اجازه و ادامه دهد.

دولت اسلامی مکلف است که زمینهای تعلیم و آموزش را برای آحاد رعیت و ملت خویش آماده کند و فضای تعلیم خوب و مناسب با زمان و مکان را برای قشر زن نیز تهیه کند تا بتوانند همه دختران ملت به دور از هرگونه دغدغههای فساد با ذهن آرام و راحت، دانش بیاموزند و در آینده جامعه اسلامی برای پیشرفت و ترقی و آبادانی کشور بهترین الگو برای نسلهای آینده گردند.