معایب و مزایای بازداشت موقت (توقیف)

ترکیب کننده: پوهینار محمد یعقوب رسولی

چکیده

بازداشت مؤقت که در اکثر نظام‌های حقوقی جهان از صلاحیت‌هایی قاضی تحقیق به شمار می‌رود، در جریان تحقیق جرم به منظور دسترسی آسان به متهم، جلوگیری از محو آثار و دلایل مادی جرم، تهدید و ارعاب شهود و غیره اعمال می‌شود. از جانب دیگر با توجه به اینکه محدود کننده اصل آزادی شهروندان بوده و نیز خلاف اصل برائت می‌باشد، مباحث زیادی را میان حقوقدانان اعم از ملی و بین‌المللی برانگیخته است. قانونگذاران با توجه به نوع نظام سیاسی (دمکرات، اقتدارگرا، دینی، سکولار و…) رویکرد متفاوت را نسبت به «قرار بازداشت مؤقت» اتخاذ نموده‌اند.

در این میان کشور مصر که دانشگاه الازهر در آن موقعیت دارد، از جایگاه ویژه‌ای در میان کشورهای اسلامی با اکثریت اهل سنت و جماعت، برخوردار می‌باشد. زیرا نظریات و دیدگاه های صاحب نظران دانشگاه الازهر که اکثراً پیرو مذهب حنفی بوده و به اعتدال و میانه‌روی شهرت دارند، منبع فکری بسیاری از قانونگذاران، حقوقدانان و دانشمندان کشورهای اسلامی در موضوعات مختلف از جمله مباحث حقوقی اعم از جزا و مدنی، می‌باشد. بنابراین، در این تحقیق تلاش صورت می‌گیرد تا رویکرد آیین دادرسی جزایی مصر، در قبال «قرار بازداشت مؤقت» مورد ارزیابی قرار گیرد.

واژه گان کلیدی: بازداشت، توقیف، مؤقت، دادرسی جزایی، مصر

بازداشت موقت (توقیف)

بازداشت موقت عبارت است از سلب آزادی از متهم از طریق زندانی نمودن حین انجام تحقیقات مقدماتی توسط مقام قضایی ذی صلاح. همچنین بازداشت موقت که از آن به توقیف احتیاطی نیز تعبیر شده است، عبارت است از سلب آزادی از متهم و زندانی کردن او در طول تمام یا قسمتی از تحقیقات مقدماتی توسط مقام صالح قضایی. این سلب آزادی از متهم ممکن است در طول جلسات رسیدگی دادگاه و تا صدور حکم قطعی نیز ادامه یابد. (آشوری، پیشین، 160)

بازداشت متهم ممکن است تا ختم دادرسی و شروع به اجرای حکم نیز به طول انجامد. تأمین وثیقه و کفالت نیز احتمال دارد منتهی به بازداشت متهم شوند، لیکن اهمیت قرار بازداشت موقت از آن جهت است که امکان آزادی متهم با امکان معرفی کفیل یا تودیع وثیقه وجود ندارد و از این حیث تأمین شدید محسوب می‌شود و تحدید کننده آزادی‌های فردی است.

معایب و مزایای بازداشت موقت

قرار بازداشت موقت که به آن توقیف احتیاطی نیز گفته می‌شود، به دلایلی از جمله سلب آزادی شخص قبل از صدور حکم محکومیت او مورد انتقاد قرار گرفته است، اما در مقابل دلایلی نیز در توجیه توسل به آن مطرح شده است. در تقابل دلایل موافقان و مخالفان قرار بازداشت موقت، نهایتاً این قرار در قانون اصول محاکمات جزایی کشور مصر در موادات 135 الی 143 به رسمیت شناخته شده است. که صدور آن تابع شرایط و موارد خاصی است که نیاز است با آنها آشنا شویم.

1- معایب بازداشت موقت

بازداشت موقت که هدف آن جلوگیری از فرار متهم، از بین بردن آثار مادی جرم، تهدید شهود و غیره می‌باشد، مورد انتقاد قرار داشته و قانونگذاران سعی دارند بیشتر از پیش صدور چنین قراری را از جانب مراجع ذیصلاح محدود بسازند. معمولاً برای بازداشت موقت معایبی ذکر می‌شود که آنها را می‌توان خلاصه نمود.

الف:  مخالفت با اصل برائت

این قرار برخلاف اصل برائت است، زیرا سبب می‌گردد که متهمی که هنوز مجرمیت او به اثبات نرسیده و در پناه اصل برائت قرار دارد، قبل از صدور حکم محکومیت، در شرایطی قرار گیرد (سلب آزادی) که در صورت احراز مجرمیت و صدور حکم به مجازات، در آن شرایط قرار خواهد گرفت (زندان). بدین ترتیب سلب آزادی متهم که ممکن است نتیجه محکومیت وی باشد، در مرحله‌ای قبل از ثبوت مجرمیت او، برخلاف اصل برائت به شمار می‌رود. (خالقی، پیشین، 245)

اصل برائت که مطابق کنوانسیون‌های حقوق بشری در قوانین اکثر کشورهای جهان جابجا گردیده است حکم می‌کند که برائت ذمه حالت اصلی است. شخص تا زمانی که به حکم قطعی محکمه¬ی با صلاحیت محکوم علیه قرار نگرفته باشد، بی گناه شناخته می‌شود. بنابراین سلب آزادی مظنون و متهمی که تا اکنون به حکم قطعی محکمه‌ی با صلاحیت محکوم علیه قرار نگرفته است، خلاف شرع مقدس اسلام و قوانین وضعی می‌باشد.

ب: برچسپ زنی

در جریان بازداشت موقت که آزادی شخص سلب می‌شود، می‌تواند حیثیت و اعتبار اجتماعی شخص را با توجه به جایگاه و مقام اجتماعی وی، صدمه بزند. زیرا به اساس نظریه برچسب زنی که در جرم شناسی مطرح است، شخصی که توسط مراجع عدلی و قضایی گرفتار و تحت نظارت قرار گیرد، نه تنها که بالای زندگی و آینده شغلی و اجتماعی خودش که حتی بالای فامیل و فرزندانش نیز، تأثیر منفی و مخرب به جا خواهد گذاشت.

با صدور سایر قرارهای تأمین، ممکن است که بستگان و نزدیکان متهم از پرونده جزایی طرح شده در مورد او مطلع نگردند، اما با صدور قرار بازداشت و اعزام متهم به بازداشتگاه، سایرین از غیبت او و پرونده‌ای که وی در آن متهم گردیده، مطلع خواهند شد و این امر سبب لطمه به اعتبار و حیثیت اجتماعی وی می‌گردد. در چنین حالتی که حتی ممکن است به از دست دادن شغل متهم به دلیل غیبت از محل کار بینجامد، زدودن اتهام او از ذهن افراد و اعاده اعتبار و حیثیت اجتماعی وی پس از صدور حکم برائت، بسیار دشوار خواهد بود. (ضرابی، 1372: 205)  ج: مخالفت با اصل برابری سلاح ها

به موجب این اصل، دو طرف دعوای عمومی یعنی متهم و مقام تعقیب، باید در جریان رسیدگی از وسایل و امکانات برابر برخوردار باشند تا بتوانند در شرایط مساوی از موضع خود دفاع نمایند. در حالی که یک طرف دعوی، دادستان قرار دارد که با امکانات کافی از جمله ضابطان دادگستری می‌تواند به جمع آوری دلایل علیه متهم بپردازد، متهم با قرار بازداشت روانه زندان می‌گردد و با سلب آزادی رفت و آمد او، امکان جمع آوری دلایل به نفع خود و ارایه آنها را از دست خواهد داد که این محدودیت ها او را در شرایطی نابرابر با دادسرا قرار میدهد. (لاریگه، 1378: 267)

مزایای بازداشت موقت

در کنار معایبی که بازداشت موقت داشته و در فوق از آن تذکر به عمل آمد، این تدبیر قضایی دارای برخی فواید و مزایا نیز می¬باشد که در ذیل به آنها اشاره می¬گردد:

1- دسترسی آسان به متهم

در جریان دادرسی هر از گاهی ضرورت احساس می¬شود تا معلوماتی در رابطه به نحو ارتکاب جرم، انگیزه مرتکب، شرکا و معاونین از طریق استجواب و استنطاق متهم به دست آید. آزادی متهم این مهم را به مشکل مواجه ساخته و دسترسی به متهم را به ویژه در مواقع ضروری، به مشکل مواجه می¬سازد. زیرا طبیعی است که اکثریت مجرمان، میل به همکاری با مراجع کشف و تحقیق به منظور کشف سریع و همه جانبه جرم نداشته و بنابراین، نهایت تلاش شان را به خرج می‌دهند تا جلو تکمیل پرونده را گرفته و یا حداقل آنرا به کندی مواجه سازند.

بازداشت موقت مؤثرترین وسیله برای دستیابی به متهم و تضمین حقوق او در مواقع لزوم نزد مرجع قضایی است. با صدور این قرار، متهم در بازداشتگاه نگهداری می¬شود و هر زمان به حضور او نیاز باشد، با اعلام روز و ساعت حضور او به مقامات بازداشتگاه، وی تحت الحفظ نزد مرجع قضایی احضار کننده، آورده خواهد شد و اراده او تأثیری در این امر نخواهد داشت. (خالقی، پیشین، 246)

2- جلوگیری از تبانی متهم با سایرین

برعکس فایده بازداشت موقت، جلوگیری از تبای متهم با سایرین و یا فراری دادن متهمان از طریق آگاه ساختن آنها از تعقیب جزایی و روند پیشرفت پرونده است. در این حال، با بازداشت کردن متهم و جلوگیری از ارتباط او با سایر کسانی که در ارتکاب جرم نقش داشته و تحت تعقیب قرار داشته یا قرار خواهند گرفت، امکان تبانی متهم با آنها به منظور گمراه نمودن مرجع تحقیق از بین خواهد رفت.(آشوری، پیشین، 166)