تعصب از دیدگاه اسلام

پوهنیار شاه ابراهیم محمدی

مقدمه: تعصب ازجمله رذایل اخلاقی اجتماعیست که ارتباط مستقیم با رذیله اخلاقی انفرادی کبر، غرور وخود خواهی دارد، به همین ترتیب کبر وغرور از عدم اعتدال درقوه غضب به میان می آید تعصب نیز ارتباط مستقیم با این قوه داشته ودراثر تحریک غیر معتدلانه آن درانسان ایجاد میشود. با این تفاوت که تکبر وخود خواهی، افتخار کردن به آنچه است که انسان متکبر درنفس خود می پروراند درحالیکه نه مایه افتخار است ونه معیار برتریت؛ اما تعصب درحقیقت افتخار نمودن به اموراتی است که که انسان متعصب ازنزد خود درجامعه ایجاد کرده وآنرا مایه افتخار وبرتریت خود بردیگران می پندارد؛ مانند افتخار به قوم، نژاد، لسان، رنگ ومذهب وغیره می باشد.

تعصب و غیرت در دین و علاقه به بستگان و کمک و تعاون نسبت به آنها در جایی که حمایت از ظلم نباشد، از تعصبات مذموم نیست. عصبیتى که مورد نکوهش است؛ این است که کسى به سبب تعصب، بستگان و آشنایان خود را  حتی با ویژگیهای منفی از نیکانی که با او نسبتی ندارند، بهتر بداند، ولى اگر کسى بستگان خود را دوست داشته و نسبت به آن تعصب داشته باشد، این عصبیت مذموم نیست گفتنی است که تعصب غالباً در همان معنای مذموم به‌ کار رفته که مورد نکوهش است.

واژه گان کلیدی: تعصب و اسلام.

تعصب در لغت: به معنای جانبداری کردن، به چیزی دلبسته و مقید بودن و سخت از آن دفاع کردن.

تعصب دراصطلاح: تعصب عبارت است از دوستی و محبت و طرفداری افراطی نسبت به خود یا كسی و چیزی كه مربوط به خود شخص است از قبیل، پدر و مادر، خواهر و برادر، فرزند، طائفه، زبان، نژاد، كشور، شهر، محله، حزب، گروه، مذهب … می باشد.

مذمت تعصب از منظر آیات قرآن کریم: تعصبی كه از نظر اسلام مذمت شده و زیانبار است این است كه انسان بدون در نظر گرفتن حق و باطل، ظالم و مظلوم، فقط بخاطر اینكه متعلق بوی و مورد علاقه و حمایت او است باطل و بیجا باشد، اسلام  تعصب كوركورانه را شدیداً‌ محكوم می‌ نماید، زیرا كه از دیدگاه اسلام ملاك و معیار حمایت و همكاری فقط حق است و مسلمان مؤظف است حق و حقیقت را در نظر گرفته با افراد صالح و نیكوكار محبت ورزیده طرفدار واقعیت باشد، و هرگز بر خلاف این معیار با كسی محبت و دوستی یا دشمنی و مخالفت نورزد هر چند كه طرف از دوستان و نزدیكان او باشد.

خداوند متعال در رابطه فرموده است:(یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِیاء إَنِ اسْتَحَبُّواْ الْكُفْرَ عَلَى الإِیمَانِ وَمَن یتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ). ترجمه: ای مومنان شما پدران و برادران خود را دوست مدارید. اگر آنان كفر را بر ایمان برگزیدند و هر كس از شما آنان را دوست بدارد، بدون شك از ستم كاران است. (التوبه:23)

همچنان الله تبارک وتعالی فرموده است:(یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ).ترجمه: ای مردمان! ما شما را از مرد و زنی (به نام آدم و حواء) آفریده ‌ایم و شما را تیره تیره و قبیله قبیله نموده ‌ایم تا همدیگر را بشناسید (و هر كسی با تفاوت و ویژگی خاص درونی و بیرونی از دیگری مشخص شود و در پیكره جامعه انسانی نقشی جداگانه داشته باشد). بی ‌گمان گرامی‌ ترین شما در نزد خدا متقی‌ ترین شما است. خداوند مسلّماً آگاه و باخبر (از پندار و كردار و گفتار شما، و از حال همه‌ كس و همه چیز) است. (الحجرات:13)

مذمت تعصب در روشنایی احادیث پیامبرصلی الله علیه وسلم: اسلام تنها دینی است كه قانون برادری و مساوات را در بین انسانها وضع نموده و عملاً تطبیق كرده است. در جامعه اسلامی جایی برای تبعیض بر اساس رنگ، نژاد، زبان، وطن و قومیت وجود ندارد. حضرت پیامبر صلی الله علیه وسلم چنین می فرمایند(لَیسَ مِنَّا مَنْ دَعَا إِلَى عَصَبِیةٍ وَلَیسَ مِنَّا مَنْ قَاتَلَ عَلَى عَصَبِیةٍ وَلَیسَ مِنَّا مَنْ مَاتَ عَلَى عَصَبِیةٍ). از حضرت جبیربن مطعم(رض) روایت است رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: هر كس مردم را برای تعصب ورزیدن بخواند از ما نیست و هر كس از روی تعصب بجنگد از ما نیست و هر كس بر تعصب بمیرد از ما نیست.

مسئولیت جامعه اسلامی در جلوگیری ازتعصبات: جامعه اسلامی در برابر این پدیده ها باید خود را مسئول بداند و در زمینه ازبین بردن آن کوشش های فراوان بخرچ دهند، زیرا در جامعه اسلامی هر فرد مسئول است.

پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم فرموده اند:(كُلُّكُمْ راعٍ، وكُلُّكُمْ مسئولٌ عنْ رعِیتِه، والأَمِیرُ رَاع، والرَّجُلُ راعٍ علَى أَهْلِ بَیتِه، والمرْأَةُ راعِیةٌ على بیتِ زَوْجِها وولَدِه، فَكُلُّكُمْ راع، وكُلُّكُمْ مسئولٌ عنْ رعِیتِهِ).

از ابن عمر رضی الله عنهما روایت است که: پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: همهء شما شبانید و همهء شما در مقابل رعیت خویش مسئول هستید. مرد بر خانوادهء خود و زن در خانهء شوهر و فرزندش شبان است، پس همهء شما شبانید و همهء شما از رعیت خویش مسئولید.

بنا براین در رابطه با جلوگیری از تعصبات وقومیت گرایی نقش جامعه مسلمان عبارتند از:

۱- تلاش درجهت استحکام،انتظام وگسترش آنها با بهره گیری از همه مکانات تبلیغی، تعلیمی، تربیتی اعم از: مسجد، مدرسه، کتاب، روزنامه، رادیو تلویزون، هنر وهمه وسایل ممکنی که برای رسیدن به هدف می تواند مورد استفاده قرار گیرد.  رسول خداصلی الله علیه وسلم را می بینیم که در راستای استحکام بخشیدن به احساسات اخوت میان مسلمانان در هرگفتار خویش مردم را به برادری تشویق می نمودند.

۳- به مشاعر واحساسات ضد اسلامی مجال ظهور و تاثیرگذاری برجامعۀ اسلامی داده نشود.

به همین دلیل است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم را می بینیم که با وضوح وصراحت تمام برای جلوگیری ازهم پاشیدگی جامعه نو پا به وسیله تعصبهای جاهلانه قبیله ای که بازمانده طولانی جاهلیت است از تعصبات ومتعصبین اعلام برائت می کند. تعصباتی که براساس آن عضو یک قبیله براساس حق یا باطل وستمگری یا مظلومیت ازعضو دیگر قبیله خونش به جوش می آمد و از او دفاع می کرد.

درحدیث شریف آمده است که ایشان از همه کسانیکه به عصبیت ونژاد پرستی دعوت می کنند وبراساس آن جنگ می نمایند وکشته میشوند، اعلام برائت نموده می فرمایند:( مَنْ قَاتَلَ تَحْتَ رَایةٍ عِمِّیةٍ، یدْعُو إِلَى عَصَبِیةٍ، أَوْ یغْضَبُ لِعَصَبِیةٍ، فَقِتْلَتُهُ جَاهِلِیةٌ).

هر کسی زیر پرچم جهالت و گمراهی؛ که به تعصب و قومگرایی دعوت می‌ کند، یا برای قوم و قبیله ‌ای خشم می‌ گیرد، بجنگد، جنگش بر پایه مفاهیمی جاهلانه است و هیچ ارزشی ندارد و اگر در این راه جانش را از دست دهد، به مرگ جاهلیت مرده است.

3- پنجره هایی را که از آنها بادهای شوم ومسموم کینه، دشمنی، تفرقه می وزد ارزشها ومشاعر اخوت اسلامی را مورد هدف قرار داده باید بست وراه نفوذ آنها را سد نمود.

نتیجه گیری: از بحث وبررسی پیرامون تعصب ازدیدگاه اسلام به این نتایج دست می یابیم:

۱- اسلام دینی است که با عصبیت و نژاد پرستی مبارزه می کند؛ اما درصورتیکه این عشق به قبیله، وطن ونژادش ظالمانه نباشد این امر مردود نیست.

۲- بدون شک انسان به هر سرزمین یا قبیله و نژادی تعلق داشته باشد نسبت به آن عشق می‌ ورزد و این پیوند علاقه او با سرزمین، قوم و نژادش نه تنها عیب نیست بلکه عامل سازنده ‌ای برای همکاریهای اجتماعی او است. ولی اگر این امر از حدش بگذرد به صورت مخرب و گاه فاجعه ‌آفرین درخواهد آمد و منظور از تعصب نژادی و قبیلگی که مورد نکوهش قرار می ‌گیرد همین” افراط” است.

۳- دفاع افراطی از قوم، قبیله، نژاد و وطن، سرچشمه بسیاری از جنگها در طول تاریخ بوده است و عاملی برای انتقال خرافات و زشتیها – تحت عنوان آداب و سنن قبیله و نژاد – به اقوام دیگر شده است. این دفاع و طرفداری افراطی گاه به جایی می ‌رسد که بدترین افراد قبیله در نظر او زیبا و بهترین افراد قبیله دیگر در نظر او زشت و شوم است و همچنین آداب و سنت‌ های زشت و زیبا و به تعبیر دیگر تعصب نژادی پرده‌ ای است از خودخواهی و جهل که بر روی افکار و درک و عقل انسان قرار می ‌گیرد و قضاوت صحیح را از کار می‌اندازد، که ازنظر دین مقدس اسلام این امر مردود است.

منابع:

۱- قرآنکریم

۲- بخاری شریف

۳- فرهنگ عمید