تفکر و اندیشه، زیربنای تحول‌ها
بی‌تردید تفكر سرچشمه عمل و عمل مایه تحول در امور زندگی بشر است.
حبيبی صالحی
بی‌تردید تفكر سرچشمه عمل و عمل مایه تحول در امور زندگی بشر است. مسلماً که حوزه‌ی امور زندگی بشر، خوبی ها و بدی های خود را دارد؛ اما با کنترول تفکر و اندیشیدن در مسیر سعادت، انقلاب مثبت و راستین و مایه‌ی رفاه و پیشرفت مردم ببار می‌آید.
روشن است که دین اسلام، دین تفکر و اندیشه است. دین عقل و فهم برای بیرون شدن از لجنزارهای زندگی به‌سوی فضای رفاه و آرامش است. از این جهت خدای متعال در فراز آیات متعدد قرآن کریم، بشر را به تفکر و تعقل در امور مختلف دین و دنیا دعوت می دهد. الله متعال می‌فرماید:
ترجمه: این‌چنین خداوند آيات (و احكام) را براى شما روشن بیان مىدارد تا (راجع به مصالح، کارها و نيازهاى روحى و جسمى خود) در دنيا و آخرت، بیندیشید». (بقره: 219-220)
«يُبَيِّنُ»: از ریشه (ب، ی، ن) به معنای روشن و واضح ساختن است. «الْآياتِ» جمع آیه به معنای نشانه ظاهری و حقیقتی که برای هر چیز ظاهر باشد. «تَتَفَكَّرُونَ» از فکر گرفته‌شده و فکر به معنای اندیشه، تدبیر یاقوتی است که ذهن را از علم به معلومات و از مبادی به مطلوبات می‌رساند. تفکر به معنای به‌کارگیری این قوت است با توجه به نگاه عقل یا تصرف دل در معانی اشیاء به خاطر درک مطالب. «فِی الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ» ازنظر گرامر عربی اینجا مضاف محذوف است، مانند واژه‌ای: امور و شئون که چنین می‌شود: «فِی امور الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ» یعنی در تمامی موارد کاروبار دنیا و آخرت بیندیشید.
در این آیه مبارک به اصل تفکر و اندیشیدن در امور و کاروبار دنیا و آخرت اشاره دارد؛ یعنی خدای متعال دستور می‌دهد که در حال دنیا و آخرت تان تفکر و اندیشه کنید و تحول بیافرینید و هماره در جریان این تحول‌آفرینی، بهترین‌ها و کامل‌ترها را برگزینید تا تحولات تان مثبت و نیکو ببار آید. این دستور به تفکر و اندیشه در بسیاری از آيات قرآن آمده است. چنان‌که گاهی مىگويد: ترجمه: مسلماً در این، نشانه‌هایی است برای مردمی که بیندیشند» (رعد- 3 و زمر- 42 و جاثيه- 13)؛ و گاهی مىگويد: ترجمه: در این، نشانه‌ای است برای مردمی که بیندیشند» (نحل- 11 و 69)؛ و گاهی مىگويد: ترجمه: شاید آنان بیندیشند». (حشر- 21 و اعراف- 176).
و از اين قبيل دعوت به تفکر، تعقل، تفقه، اندیشیدن و فهم، در قرآن کریم فراوان است. در ضمن آنانی که عقل و اندیشه‌ی خویش را به كار مىگيرند، مدح و توصیف نموده است و آنانی که عقل و فکر خود را به كار نمىگیرند، مذمت و تقبیح نموده است؛ بلکه خدای متعال نداشتن تفکر و عقل را یکی از صفات دوزخيان بیان کرده و می‌فرماید: ترجمه: دوزخيان مىگويند: اگر ما گوش شنوا و عقل بيدارى داشتيم در ميان دوزخيان نمی‌بوديم! (كه جاى عاقلان در دوزخ نيست)». (ملك- 10) در جاى ديگری، افرادى كه گوش دارند و نمىشنوند، چشم دارند و نمىبينند و عقل دارند و انديشه نمىكنند را، بدتر از چهارپایان و نامزدشدگان جهنم خوانده است. (اعراف- 179).
ازاین‌جهت مسئله فكر و انديشه از اهمیت بالایی در دین برخوردار است و برای آن تعبيرات گويا، رسا و جالبى شده است، چنان تفكر را بزرگ‌ترین عبادت، به‌مثابه نماز و روزه، بهتر از عبادت شب، آیینه جهان نمای نیکی‌ها و بدی‌ها، عصاره عقل، خوانده است. (ابو حامد غزالی، احیاء علوم الدین، ج 4 ص 424) بنابراین، بسیاری از بزرگان دین، کارشان همین تفکر بوده است؛ در رأس این تفکر کنندگان پیامبران الهی قرار دارند؛ علاوه بر حالت‌های بیداری، هنگام خواب بر قفا و پشت می‌خوابیدند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشیدند و با تفکرهای عمیق در امور دنیا و آخرت بزرگ‌ترین انقلاب‌های بی‌مانند را در مسیر زندگی مردم رقم زدند. (ابو حامد غزالی، احیاء علوم الدین، ج 2 ص 20) پیامبر بزرگوار اسلام هنگامی سحرگاهان از خواب بیدار می‌شد، نخستین کار تلاوت آیه‌ی تفکر بود. (ابن سني، عمل اليوم والليلة، ص 688)
مکتب‌ها و افرادی که دین اسلام یا هر دین آسمانی اصیل دیگر را دین تخدیر افکار مردم و توده‌ها معرفی کنند و می‌گویند که «دین افیون توده‌هاست»، مفکوره غلط و رسوا است که تبیین بالا غلطی و رسوایی آنان را نمایان می‌کند؛ چون مکتب اسلام پیروانش را به تعقل و تفکر فراخوانده و از این طریق آنان را به تحول‌ها و انقلاب‌های سازنده فرامی‌خواند. مکتب‌های مادی و افراد دین‌ستیز در هراس‌اند که مبادا دعوت‌های دینی و فراخوان تفکر و اندیشیدن به ثمر نشیند و تحولات عمیق سازنده صورت گیرد، آنگاه توده‌های مردم و ملت‌ها به افکار زاییده جهل و نادانی انسان‌ها، نه بگویند و قیام کنند؛ ازاین‌جهت هماره به روان شناسان و جامعه شناسان تلقین کردند که دین را برای مردم و ملت‌ها، افیون افکار معرفی کنند.
این آیات تفکر و اندیشه، از یکسو رسوایی شعار استعمارگران خاور و باختر را به نمایش می‌گذارد و از سوی دیگر عصاره‌ای دین و خمیرمایه تحول و تکامل بشر را تلقین می‌کند تا مشت دروغ‌پردازان، همیشه باز باشد که از دروغ‌پردازی‌شان هیچ ثمری به دست نیاورند. چگونه ممكن است دین و آئينى که شعارش تفکر و اندیشه و کارش زنده کردن اندیشه‌های خفته باشد، وسيله‌ی تخدير افکار يا مولود جهل باشد!
بیایید، اندیشه‌های خفته را بیدار و زنده کنیم و آز آنها در محيطى آرام، خالى از غوغا و در محيطى سالم به دور از هوا و هوس و امواج تبليغاتى مسموم، به دور از تعصب‌ها و به دور از لجاجت‌ها، برای خدا با درنظرداشت تذکرات رسول‌الله صلی‌الله علیه وآله وسلم، نه تنها که برای بهبودی ملت و کشور خود بلکه برای بهبودی حالت جهان فکر و اندیشه کنیم؛ تحول بیافرینیم و در سایه‌ی عزت دینی، دنیوی و اخروی زندگی کنیم. پیامبرگونه اندیشه کنیم و برای جهان مایه رحمت و پیامآور مهر آسانی شویم.
