تدریج؛ اصل اساسی و اصلاحی‌

حبیبی صالحی
تدریج، درجه به درجه و پایه به پایه چیزی را بسوی چیزی بردن، به تعبیر دیگر کم کم و آهسته آهسته کار کردن، یا نرم نرمک و گام به گام انجام دادن و به پیش رفتن تا به هدف اصلی رسیدن.
تدریج یکی از عوامل مهم سیر صعودی و موفقانه دین مبین اسلام است که دل‌های پیروان آن با مهر کامل احکام را پذیرا شدند.
عاملی که موجب تغییر و تحول بسا احکام تشریعی گردیده است.
عامل تدریج به این معناست که قرآن کریم در نزول خود و در ابلاغ و تشریع، سیر تدریجی داشته است.نصوص شرعی این را می رساند که اصلاح یک جامعه سرتاپا فاسد در یک روز و به صورت دفعی، ممکن نیست و امری محال است؛ بنابراین کارها زمان و فرصت می‌طلبد تا جامعه و دل های مردم قدرت جذب و پذیرش آن را با آمادگی بیش‌تر و بهتر داشته باشد؛ برای نمونه تدریج کاری اسلام می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. قرآن کریم، خود به تدریج نازل شده و به تدریج به مردم ابلاغ گردیده است، در تشریع هر یک از اصول و فروع و در بیان واجبات و محرمات و حتی در بیان اخلاقیات نیز شیوه تدریج را به کارگرفته و عنصر زمان و مکان و اصول و قوانین روانی و اجتماعی را رعایت کرده است؛ بر اساس همین تدریج در نزول است که سوره‌های مکی، بیشتر بر مسایل عقیدتی، مبدأ و معاد تکیه دارند، در حالی که سوره‌های مدنی بیش‌تر به مسایل عبادی، عملی و حکومتی پرداخته اند.
۲. شراب خواری یکی از عادت‌های دیرینه مردم عصر جاهلی بود، اسلام بر اساس رعایت اصول روانی و اجتماعی، با این بلای بزرگ به مبارزه برخواست و از آن موفقانه بدر شد و در این زمینه از روش تحریم تدریجی و آماده ساختن افکار استفاده کرد. چنانکه در مرحله اول به اصل زشتی و پلیدی شراب تذکر داد و در مرحله دوم به منافع جزئی و زیان‌های بزرگ شراب اشاره کرد و در مرحله سوم دستور می‌دهد که در حال مستی شراب نماز نخوانند، اما درباره غیر نماز، سکوت اختیار می‌کند و سرانجام در مرحله آخری و نهایی با قاطعیت کامل شراب را نجس و اعمال شيطان خوانده حرام قطعی قرار می‌دهد
۳. جهاد یکی از حیاتی ‌ترین مسایل جامعه اسلامی که پیامبراکرم صلی‌الله علیه وآله وسلم آن را باعث رفعت و قدرت اسلام خوانده است؛ اما اسلام برای انجام آن زمینه‌سازی کرده و یکباره و دفعی و بدون زمینه سازی لازم و فراهم شدن شرایط زمانی و مکانی مناسب، مسلمان را موظف به جنگیدن و دستور به جهاد با دشمن نداده است؛ حتی تشریع خود جهاد در چندین مرحله به تدریج صورت گرفته است. چنانکه تا زمانی که مسلمانان در مکه بودند و از نظر تعداد و امکانات در سطح بلندی نبودند، تنها مأمور به صبر بودند و حتی مجاز به دفاع از خود نیز نبودند و تشریع جهاد، پس از هجرت و نیرو گرفتن مسلمانان در مدینه منوره در چهار مرحله انجام گرفته است:
مرحله اول: اعلام اجازه و دفاع (حج: ۳۹)؛ مرحله دوم: مأموریت داده می‌شود تا کسانی که قصد تعرّض به مسلمانان را دارند، را عقب برانند، اما وارد جنگ نشوند(نسا: ۹۱)؛ مرحله سوم: پیکار با دشمنان نزدیک تری که ممکن است به حوزه مسلمانان هجوم آورند و حمله کنند(توبه: ۱۲۳)؛ مرحله چهارم: جنگ تمام عیار که باید با همه کفار و مشرکان دور و نزدیک جهاد کرد (توبه: ۵) و این مرحله خود استثناآت و جزئیاتی دارد.
۴. نسخ و جایگزینی احکام از دیگر نمونه های تدریج دین است که باعث تحول و تطور تشریع به شیوه‌ی تدریجی گردیده است.
یکی از موارد جایگزینی تدریجی احکام مجازات زناکار است. مجازات زناکار در آغاز با شهادت چهار شاهد مسلمان، نگهداری در خانه تا پایان عمر بود یا اینکه خدا برای آن‌ها راهی بنماید. (نسا: ۱۰) این دستور بعداً لغو شد و حکم جدید رجم جایگزین آن شد.
صدقه برای نجوا با پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم از دیگر مسایل تدریجی نسخ شده است قرآن کریم در سوره مجادله در دو آیه‌ی پی‌درپی دو حکم متفاوت نازل نموده است. (مجادله: ۱۲ و ۱۳)
۵. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم سه مرتبه برای امر به معروف و نهی از منکر بیان شده است: جلوگیری با زبان و جلوگیری با دست و انکار با قلبی اظهار کراهت از عمل. در هریک از مراتب امر به معروف و نهی از منکر باید به ترتیب و تدریج از مرتبه ساده و ملایم‏تر به مرتبه شدیدتر پیش رفت. از این‏رو، دانشمندان اسلامی باور دارند که اگر کسی می‏تواند با زبان از منکر جلوگیری کند، به جلوگیری از آن با دست و اقدام فیزیکی نیازی نیست و جواز هم ندارد.
۶. در قران کریم برای تادیب همسر ناشزه (زن سرکش و سرپیچی کننده از اطاعت شوهر) مراتبی زیر در نظر گرفته شده است: نصیحت کردن، پشت کردن در رختخواب یا جدا کردن رختخواب، ایراد ضرب بدون ایجاد جرح و کبودی. این مراتب تأدیب به نحو ترتیب و تدریج از مرتبه ساده و ملایم به مرتبه شدید و سخت‌تر است که قرآن کریم در مسئله اصلاح خانوادگی تدریج را تاکید نموده است.
علاوه‌ از این نمونه‌های بارز قرآنی، ده ها مسایل عقیدتی، عبادی، عملی و سیاسی، آفرینشی است که در آن نسخه‌ی مفید تدریج به‌کار رفته و شارع اسلام از اين شيوه بهترین استفاده را در اصلاح جامعه نموده است.
اصل تدریج می‌نماید که اسلام عزیز پيروانش را به دیپلماسی تدریج گرا در تعاملات مختلف زندگی دعوت می‌کند.
نیز برقراری تناسب بین اصول و اهداف مختلف و متعارض قضایا، و پایه به پایه پیش رفتن تا رسیدن به هدف اصلی، از سیاست های اصیل آموزشی تربیتی و اصلاحی اسلام است. ملت ها و دولت ها با رعایت این اصل از بسا مشکلات در عرصه سیاست امور داخلی و مسائل بین المللی نجات خواهند یافت.
این سیاست تدریجی ‌می‌طلبد که ملت ها و دولت ها روی بنیان های مستحکمی ايستاده شوند و با تدریج، اراده‌ی پیش‌برد امور مختلف زندگی را داشته باشند و با ایجاد تناسب در زمان، مکان و افراد، نرم نرم و گام به گام، هدف مقصودی را به دست آورند.