جمع‌آوری زکات و نقش آن در مبارزه علیه فقر

پوهیالی څارمن قیام الدین میرزاد
محرومیت اقتصادی توده های عظیم جهان زادۀ استعمار، استثمار، غصب، رشوت، سرقت وسلب حقوق اقتصادی ملت ها به وسیلۀ دولت های مستبد و قدرت های مستکبر دنیاست.
از این رو، ایجاب می نماید تا دولت برای رفع مشکلات اقتصادی و بلند بردن سطح عواید دولت و اتکا به خود به اقداماتی لازم، توسل جوید. از جمله یکی از راه های ازدیاد عواید دولت اسلامی جمع آوری زکات از مردم غنی و توزیع آن به فقرا، مساکین، عاملین (مأمورین و اجیران) و سایر نیازمندان است. که می توان دنباله بحث را در این مقاله به مطالعه ګرفت.
یکی از زیربناهای مادی و معنوی نظام اقتصادی اسلام زکات است که پاسخگوی بخش بزرگ معضلات اقتصادی و اجتماعی در جامعه بوده و مهمترین قلم عایداتی دولت به حساب می آید. زکات نقش بارزی را در جلوگیری از بروز جوامع غیرعادلانۀ طبقاتی چون سرمایه داری و غیر آن بازی می کند. هم چنین زکات یکی از عوامل مبارزه علیه فقر در جامعه بوده و حامی دستگیری بینوایان، افراد تهی دست و ناتوان و به پا ایستاده نمودن آنها می باشد. زکات عامل ایجاد روحیۀ برادری، تعاون، همکاری و همیاری بی قید و شرط وبدون منت گذاری و ایذای مستحقین و ازدیاد عواید دولت در جوامع اسلامی می تواند باشد. زیرا خدای متعال زکات را حق اقشار محروم و فقیر جامعه میداند. چنانکه می فرماید: ترجمه « و آنان که در اموالشان حقی است معلوم برای افراد سائل و محروم » المعارج: ٢٤ – ٢٥
قابل توضیح است که خدای متعال اقشار تهی دستان جامعه را با کلمۀ ” محروم” توصیف می نماید؛ زیرا محروم به کسی اطلاق می گردد که حقی از حقوقش به نسبت ظلم وجور یا بی کفایتی حاکمیت های بی عدالت و مستبد سلب و یا غصب شده باشد.
مبحث اول:
فلسفۀ اجتماعی و اقتصادی زکات
قسمی که تذکار رفت، زکات به عنوان یک فریضۀ الهی که از ثروت های انباشته شدۀ نقدی و جنسی( پول و کالا) گرفته می شود آثار اجتماعی و اقتصادی خاصی در جوامع اسلامی می گذارد.
قبل از همه زدایش فقر مهمترین اثر عاجل زکات است که می تواند ملیونها انسان فقیر را همه ساله دستگیری نماید و ریشۀ فقر را در مدت زمان کوتاهی بر کند. بشرطی که این پروژۀ عبادی اقتصادی به طور صحیح و حقیقی آن در جامعه اسلامی توسط حکام مربوط تطبیق و عملی گردد.
-1 فلسفۀ اجتماعی زکات
خداوند حکیم موارد مصرف زکات را برای مستحقین آن خود تعیین می فرماید: ترجمه: « صدقات مخصوص فقرا و مساکین و کار کنانی است که برای( جمع آوری) آن زحمت می کشند و کسانی که برای جلب محبت شان(به اسلام) اقدام می شود و برای( آزادی) بردگان و( ادای دین) قرضداران و در راه خدا و واماندگان در راه، این یک فریضۀ مهم الهی است و خداوند دانا و حکیم است.» ( التوبه: 60).
در این آیه کریمه فلسفۀ اجتماعی زکات با توجه به حکمت و زیبایی آن ترسیم گردیده است! توجه به هدف اسلام و چند گروه اجتماعی: فقرا، مساکین، ماموران جمع آوری زکات، مؤلفة القلوب یعنی آنانی که با خدمات مالی به سوی حق دعوت می شوند، آزادی بردگان، قرضداران، تقویت دین خدا، در راه ماندگان( کسانی که فقیر نیستند اما به نسبت عوامل خاصی در مسافرت یا مهاجرت محتاج گردیده اند توزیع می گردد).
-2فلسفۀ اقتصادی زکات
دو مورد دیگر که در آیۀ کریمه تذکار رفته يكی مؤلفة القلوب و دومی تقویۀ دین خدا، این موارد هم برای ساختن یک جامعۀ پاک و مقدس موجب تغییرات اجتماعی بزرگی می شود که جلو همه فسادها، جنگ ها و جنایات گرفته شده و منتج با تغییرات مثبت اجتماعی می گردد. مساعدت با بی نوایان و دستگیری فقراء، لااقل در سطح خودکفایی غذایی که از تبعات ملموس ادای زکات به صورت کامل و درست آنست، بدون شک جامعه را به سوی توازن نسبی اقتصادی نیز می کشاند. چه توزیع % 5/2 پول نقد ثروتمندان و معادل این فیصدی قیمت سایر ثروت های نقد و جنس ایشان اعم از طلا و نقره، مواشی و غیره… یک رقم بسیار بزرگ حداقل تریلیونی در یکسال می شود که واقعاً ملیونها انسان را از نیستی و فقر نجات می دهد.
مبحث دوم:
زکات منبع کلان عایداتی دولت
پیش از همه لازم به ذکر است بپذیریم، هیچ جامعه یی نیست که افراد آن کلاً بیکار بوده و در یک امر اقتصادی در عرصه های تولیدات زراعتی، مالداری، صنعتی، امور تجارت و سایر خدمات شاغل نباشند. پس معلوم است که تولید، تجارت، خدمات و عواید ناشی از آنها حتماً مفاد و ثمراتی برای جامعه دارند. این را نیز می دانیم که تمام عواید تولیداتی و خدماتی بشری بخصوص( زکات) بطور کامل در میان ملت ها عادلانه توزیع نمی گردند و این ثروت های نقد و جنس در دست افراد و گروه های غاصب، محتکر، سود خوار، قاچاقبر، رشوه ستان، دزد، استثمارگر، انحصارطلب، منفعت پرست و چپاولگر تمرکز می یابند.
مطلب اول:
یک احصائیۀ قرین به حقیقت
حالا احصائیۀ کامل و دقیق ثروت ها و سرمایه های مادی جامعه در دست ما نیست، به منظور تسهیل فهم و درک این مسأله می توان یک احصائیۀ دقیق تخمینی و عقلی قرین به حقیقت را از ثروت های افراد مثال زد و بر اساس آن پذیرفت که آری! اگر زکات به طور کامل جمع آوری و به طبقۀ مظلوم و محروم جامعه توزیع شود قطعاً مشکل اقتصادی همه افراد جامعه برطرف می گردد.
پس وقتی بحث بر ارائه احصائیۀ تخمینی می رود، این احصائیه به هیچ وجه بر یک مبنای خیالی و میان تهی نباید استوار باشد، بلکه بر روی واقعیت های عینی و ذهنی جامعهء انسانی فرض و تخمین زده شده باشد، با قبول موجودیت ثروت های بیکران و سرمایه های بیحساب در هر جامعۀ انسانی اکنون افغانستان را مثال می زنیم:
همه دارایی های ذخیره شده در روی زمین و در اختیار سرمایه داران از یک سو و از سوی دیگر منابع طبعی در زیر زمین و در بازار های بیرونی، ثروت های بزرگ طلا، نقره، الماس و سایر دانه های قیمتی ارباب ثروت، جامعه را در خانه ها و مغازه ها، هم چنین موجودیت گله ها و رمه های حیوانی و سایر ثروت ها و ملکیت های موجود کشور را مجموعاً یکصد تریلیون دالر مثلاً تخمین شود.
پس فرض می نماییم که این صد تریلیون دالر با تناسب های مختلف در دست ده ملیون انسان قرار داشته باشد و بیست ملیون اتباع دیگر این سرزمین در فقر و بیکاری مطلق به سر ببرند. بنابر این فرض، زکات یکسالۀ صد تریلیون دالر را که مجموعاً دو و نیم تریلیون دالر می شود، بر بیست میلیون انسان فقیر و محروم تقسیم کنیم به هر یک سالانه مبلغ(125000) دالر امریکایی می رسد.
یعنی عاید ماهانۀ هر یک( 66/ 10416) دالر می شود.
هرگاه چنین امری محقق شود، جامعه ای که مبرا از لایه های منحوس طبقاتی متخاصم شوند و محرومان آن به کسانی مبدل گردند که بدون کسب و کار به چنین سطح عاید برسند روحیۀ برادری، تعاون و تساوی اجتماعی نیز بر فضای آن جامعه مستولی می گردد. دیری نخواهد گذشت که این فقرا با مصرف قسمت کمی از ثروت به دست آمده یعنی مبلغ( 66/416) دالر با پس انداز متباقی ده هزار دالر راه های فعالیت های اقتصادی ای را جستجو کنند تا در سال های بعدی اصلاً نیازمندی در جامعه باقی نمی ماند، تا از طریق زکات امرار معاش نماید؛ بلکه برعکس خود شان زکات بدهند.
با این محاسبۀ تخمینی متکی بر پایۀ عقل و منطق و عینیت های جامعه دیده خواهد شد که در جامعه هیچ فقیر و محتاجی باقی نمی ماند. پس معنی جمع آوری دقیق و کامل زکات و توزیع عادلانۀ آن به مستحقین اش معادل است با زدایش کامل فقر و مبارزه با ظهور طبقات متخاصم ظالم و مظلوم در یک جامعه.
روایت است که در عهد خلافت حضرت عمر ابن عبدالعزیز زکات را دولت اسلامی جمع آوری نموده به بازارها و قصبات عرضه می کردند، اما کسی مستحق اخذ زکات پیدا نمی شد و بالآخره دارایی زکات دوباره به بیت المال تحویل می گردید و یا در راه های دیگر مورد نیاز و پیشرفت جامعه مورد استفاده قرار می گرفت.
اگر دولت این قلم عایداتی مهم را جمع آوری نموده و در موارد مشخصۀ آن به مصرف برساند یقیناً دست ملت و دولت افغانستان از تگدی به ارباب زر و زور و تزویر منطقوی و جهانی گرفته شده و به یک اقتصاد متکی به ایمان مردم ما دست می یابد. در پایان با اطمینان میتوان گفت که زکات منحیث یکی از اقلام بزرگ عایداتی دولت در کل مـصرف نظامی، امنیتی و اجتماعی کشور را تکافو نموده، بخصوص مصرف عادی روزمرۀ جامعۀ مظلوم، فقیر و دربدر ما را تأمین می نماید.
نتیجه
زکات یکی از منابع مهم و ازدیاد درآمد و عواید دولت است که با توصل با احکام دین مقدس اسلام آن را می تواند از مردم متمول( صاحب نصاب) جمع آوری نموده در امور رفع مشکلات فقر، مساکین، واماندگان در راه، قرضداران و غیره اقشار محروم جامعه و بالآخره در راه خدای متعال یعنی در راه خدمت به دین و دعوت به مصرف برساند. بالآخره زکات فریضه ایست الهی که باید از اهل ثروت گرفته شده و به اهل مصرفش (هشت مورد تعیین شده در آیۀ کریمۀ سپرده شود.
یکی از وظایف دولت ها در کشورهای اسلامی جمع آوری زکات و عایدات از رعایای مسلمان است. با ملاحظه و مطالعۀ تخمینی ایکه در این مقاله بعمل آمد، حد اقل سالانه معادل دو و نیم تریلیون دالر زکات بر بالای سرمایه داران و دیگر اهل نصاب در افغانستان فرض می گردد- متأسفانه به نسبت ضعف ایمانی و اعتقادی اکثر تجار و سرمایه داران بزرگ و کوچک و بدلیل حب بیشتر جمع آوری سرمایه و احتکار در انبار ها این قشر اکثراً به مال نسبت به ارزش های والای دینی و کسب حصول رضای خداوند تبارک و تعالی زکات را داوطلبانه نمی پردازند.
فلهذا بر دولت لازم می افتد تا این بخش حق الله( حصۀ الاجتماع) را از مردم به هر شکل ممکن بستاند و به مستحقین آن برساند. در آن صورت است که هم مشکل فقرا در جامعه حل می شود و هم در بخش عواید دولت ازدیاد چشمگیری به عمل می آید.
پیشنهاد
با توجه به آنچه گفته آمدیم به مسؤولین امارت اسلامی افغانستان پیشنهاد می گردد تا در چهارچوب تشکیلات امارت اسلامی در مربوطات وزارت ارشاد، حج و اوقاف، اداره ای را به تشکیلات لازم برای جمع آوری زکات تأسیس نمایند که ایجاد همچو اداره از یکسو دهها اشخاص بیکار و بی روزگار وطن را به کار می گمارد و از جانب دیگر میلیارد ها افغانی سالانه به عواید کشور از طریق جمع آوری زکات و ادارۀ اوقاف اضافه می شود. در نتیجه مشکلات موجود فقر در کشور توسط ثروتمندان خود افغانستان از راه ادای یک فریضۀ دینی به سادگی حل خواهد شد.