حج عبادت جهان‌شمول

حبیبی صالحی
حج فریضه‌ی الهی و یکی از ارکان اساسی پایه های اسلام است. در کنار اینکه عبادت اساسی است، یک عبادت جهان شمول است و خدای متعال به وسیله‌ی ندای آسمانی و زمینی تمامی بشریت برای ادای آن فراخوانده اند.
جهان شمولی حج در آیات متعدد به گونه‌های مختلف بیان گردیده که شواهدی از آن در زیر بررسی می‌گردد.
‌أ- اولین مرکز جهانی:
حج، همان عزیمت زیارت کعبه و آهنگ انجام مناسک با محوریت کعبه است و کعبه نخستین محور و مرکز جهانی است که برای عبادت تمامی توده های انسانیت ساخته شده است، خدای متعال می‌فرماید:
ترجمه: نخستين خانه‏ى (از حيث قدمت و حرمت كه جهت پرستش و نيايش خداوند يگانه) براى مردم بنيانگذارى گشته است، خانه‏اى است كه در مكّه قرار دارد (و كعبه نام دارد و از لحاظ ظاهر و باطن) پربركت و نعمت است و (از آنجا كه قبله‏گاه نماز مسلمانان و مكان حج آنان يعنى كنگره بزرگ سالانه ايشان است، مايه) هدايت جهانيان است.».
(آل عمران: 96)
نخستين برتری که براى خانه كعبه در این آیه کریمه ذكر شده همان سابقه ممتد و طولانى برای این معبد و پرستش‌گاه است که از گزاره «اول بیت» روشن است. سپس تعبیر آن به «بکه» که از «بک» گرفته شده و به معنای ازدحام و تراکم جمعیت است، می‌رساند که کعبه و یا سرزمین مکه که خانه کعبه در آن بنا شده است، محوریت جهانی بوده و هست و از هر سوی جهان در گستره زمان، مردم عالم به آن رجوع می‌کنند و از همین جهت کثرت انبوه اجتماع مردم جهان به «بکه» نام‌گذاری شده است. (فخررازی، مفاتیح الغیب، ج8 ص295 و 299)
‌ب- اولین محور هدایت جهانی:
همانگونه که در آیه بالا گذشت، کعبه نخستین خانه‌ی عبودیت و بندگی است، اولین محور هدایت برای همه جهان نیز می‌باشد، چنانکه می‌فرماید: ترجمه: و (کعبه، قبله‏گاه و مكان حج آن كنگره بزرگ سالانه، مايه) هدايت جهانيان است.» (آل عمران: 96)
کعبه نه تنها قبله مسلمانان بلکه قبله هدایت برای تمامی جهانیان است، هیچ اختصاص به گروه و ملتی ندارد، مرز و جغرافیایی را نمی‌شناسد، ملت ها و نژاد ها می‌توانند از آن بر وجود خدای صانع مختار و صدق رسالت حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم و عجائب کاینات و جهان، پی ببرند. (فخررازی، مفاتیح الغیب، ج8 ص301)
‌ج- بازگشت‌نگاه جهانیان:
دلیل دیگر جهانی بودن برنامه حج این است که کعبه آن مرکز عزیمت آن، مأوای و بازگشتنگاه تمامی جهانیان است، بازگشتنگاهی که جایگاه و مرجع امن و امان و آرامش برای آنهاست. خدای متعال چه زیبا می‌فرماید:
ترجمه: (و به ياد آوريد) آن گاه را كه خانه (كعبه) را جاى بازگشت و مأواى امن و امان مردم كرديم‏». (بقره: 125)
گمان نشود که مرجع و بازگشت‌نگاه برای مردم این امت است و به دیگران ربطی ندارد؛ زیرا سیاق و سباق آیه که از ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام سخن می‌گوید، نشان می‌دهد که مرجع تمامی امت های پیشین و پسین است، و همواره دل های مردم در عشق این خانه و زیارت آن تپیده است و به سوی رحل سفر می‌بندند، ابن عباس و مجاهد رضی الله عنهما می‌گویند: هر کسی که به آن برود و برگردد، دوباره اشتیاق برگشت به سوی این خانه در دلش موج می‌زند، چون خدای تعالی از دعای ابراهیمی چنین حکایت می‌کنند: ترجمه:‏ پس چنان كن كه دلهاى گروهى از مردمان (براى زيارت خانه‏ات) متوجّه گردند و عشق بورزند.» [إبراهيم: 37]؛ (فخررازی، مفاتیح الغیب، ج4 ص42)
‌د- قیام جهانشمولی در محوریت کعبه:
همچنان کعبه محور قیام جهانشمول است که همه مردم با توجه به حرمت ویژه‌ای کعبه در پرتو و محور آن قیام همگانی می‌کنند و زندگی دنیوی و اخروی شان را سروسامان می‌دهند. خدای متعال می‌فرماید:
ترجمه: گردانيد خداى تعالى كعبه (یعنی) بیت الحرام (خانه بزرگوار) را سبب قیام و انتظام امور (دنیوی و اخروی) مردم قرار داده است‏.»( مائده: 97)
‌ه- کعبه برای همگان:
یکی دیگر از ابعاد قرآنی کعبه این است که این خانه به طور مساوی برای همه مردم است، به ملت خاص یا به سرزمین خاص، اختصاص ندارد، همگان عالم به انجام مناسک حج به گونه‌ی مساوی سزاوار هستند، خدای متعال می‌فرماید:
ترجمه: و از مسجد الحرام كه (مكّه است و ما) آن را براى همه مردمان، اعم از كسانى كه در آنجا زندگى مى‏كنند و متوطن هستند و يا از نقاط دور ديگری بدان وارد مى‏شوند، يكسان (حرم امن و امان و محلّ مراسم حج و عمره) قرار داده‏ايم‏».( حج: 25)
حج برنامه‌ی عبادتی است که آزادی و تساوی کامل میان افراد اشتراک کننده را به نمایش جهان می‌گذارد، در این مراسم بزرگ اسلامی، هیچ‌گونه امتیازی برای کسی وجود ندارد، همه از آزادی کامل برخوردار بوده و تمام افراد و قبائل و ملت‌ها و نژاد و زبان‌ها، باهم برابر و برادر اند، اگر از این درس مراسم حج استفاده خوب کرد، حس برتری‌جویی و تبعیض‌های نژادی و زبانی از میان ملت‌ها برداشته‌شده، احساس اخوت و برادری و برابری در میان تمام مسلمانان جهان ایجاد می‌شود و همکاری متقابل صورت گرفته قوت بزرگ ایجاد خواهد. (احمد بن حنبل، المسند، ج 38 ص 474)
بنابراین، مکه و مسجدی که در پیرامون کعبه به نام مسجد الحرام بنا نهاده شده است، برای همه مردم جهان یکسان قرار داده شده تا بدان رخت سفر ببندند، حج و نیایش کنند. در این حج و نیایش میان ساکنان مکه و دیگر زائران که از اطراف و اکناف جهان به آنجا می‌آیند، هیچ تفاوتی وجود ندارد. هر گونه ایجاد تفاوت و نگاه متفاوتانه در قبال مردم جهان، خلاف روحیه ای ایجاد کعبه و اهداف بنای آن است.