تاریخ هجری از اهمیت تا فراموشی

قسمت پایانی
عبدالحق حبیبی صالحی
ابو هلال عسکری در «الاوائل» و علامه مقریزی در «تاریخ» و حاکم نیشاپوری در «المستدرک» از حضرت سعید بن مسیب رحمه الله نقل می‌کنند که واقعه‌ی هجرت را برای سرآغاز تاریخ اسلامی، حضرت علی مرتضی رضی‌الله‌عنه مطرح و پیشنهاد کرده بودند و فاروق اعظم رضی‌الله‌عنه آن را تصویب کردند. روایت سعید بن مسیب رحمه‌الله را در «المستدرک» چنین می‌خوانیم:
ابو رافع می‌گوید که از سعید بن مسیب رحمه‌الله شنیدم که می‌گفت: حضرت عمر«رض» مردم را جمع کرد و از ایشان پرسید که حساب تاریخ از کدام روز آغاز شود؟ حضرت علی بن ابی‌طالب گفت: از روزی که رسول کریم صلی الله علیه و سلم هجرت نموده سرزمین شرک را رها کرده‌اند، حضرت عمر«رض» همان‌طور انجام
داد.» (3)
علامه یعقوبی رحمه‌الله در تاریخ می‌نویسد که این انتخاب سرآغاز تاریخ به مشاوره‌ی حضرت علی رضی‌الله‌عنه در سال شانزده هجری انجام‌شده بود.(4)
مبدأ هجرت
یکی از حقایق تاریخی این است که هجرت پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله وسلم در اواخر ماه صفر آغاز شد و در اوایل ماه ربیع‌الاول تمام گردید و آن حضرت به مدینه به محل قبا (قبیله‌ی بنی عمرو بن عوف) رسید. رسیدن آن حضرت صلی‌الله علیه وآله وسلم در ظهر روز دوشنبه هشتم ربیع‌الاول سال اول هجری موافق با 20 سبتمبر سال 622 میلادی بود و در روز بعدی آن یعنی روز سه‌شنبه نهم ربیع‌الاول موافق با 21 سبتمبر 622 میلادی بنیاد مسجد قبا را گذاشتند که بعداً توسط مردم محل اعمار گردید.(5)
بنابراین، لازم بود که همین تاریخ و همین ماه ربیع‌الاول، مبدأ تقویم هجری قرار می‌گرفت؛ چون مبنای تقویم، هجرت پیامبر صلی‌الله علیه وآله وسلم بود و هجرت در همین تاریخ به مدینه انجام و تمام گردید؛ اما از جهت اینکه ابتدای سال قمری از ماه محرم آغاز می‌شد، ماه محرم را سرآغاز سال هجری قمری قراردادند. (6)
یادگاری از مظلومیت و بی‌چارگی‌ها
این انتخاب تاریخ سال امت اسلامی توسط فاروق اعظم و سایر صحابه کرام رضی‌الله‌عنهم، بمانند دیگر ملت‌ها یادگار کامرانی قدرت یا فراوانی اسباب و وسایل و یا جاه و جلال زور و دولت نبود؛ بلکه یادگاری از آغاز اسلام، یادگاری از بی‌سروسامانی و ناکامی اسلامیان، یادگاری از رهایی خانه و کاشانه و منزل و ترک وطن، یادگاری از مظلومیت و بی‌چارگی، یادگاری از دوری دوستان و نزدیکان، یادگاری از یک رفیق غمگسار در تنگی غار و تاریکی شب تار، یادگاری از سپرده شدن دو یار غار در دشت غربت و زار است.
بله تاریخ هجری یادگاری از فاتحان کم‌زور و زر، یادگاری از کامیابی بی‌سروسامانیان، یادگاری از استقلال محکومی و بیچارگی، یادگاری از فتح خاموش و بی تک‌وتوک و فتح فراموش‌شده‌‌‌ی شهر مدینه، یادگاری از بذر و ریشه‌‌ی پوشیده‌‌ی سایر فتح‌ها و تاریخ اسلام و اسلامیان است.
برخلاف تاریخ‌ها
این مبدأ تاریخ برخلاف تمامی تاریخ‌های دنیا آغاز شد. این تاریخ نه‌تنها خلاف بلکه برعکس صریح تمامی تاریخ‌ها و یادگارهای ملت‌ها بود. تمامی ملت‌های دنیا تاریخ خویش را از فتح و اقبال خود شروع می‌کنند، اما شاگردان مکتب انسان‌ساز پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله و سلم تاریخ خود را از همان روزهای درماندگی و بیچارگی خود شروع کردند. ملت‌های دیگر خواسته‌اند که ظهور بزرگ‌ترین فتح خویش را به یادگار جهان بگذارند؛ اما این‌ها خواستند که ظهور بزرگ‌ترین بی‌سروسامانی خویش را به نمایش جهانیان و یادگاری از خود بگذارند. دیگران می‌خواهند که پیدایش بزرگ‌ترین انسان خود را آغاز تاریخ خویش انتخاب کنند؛ اما این‌ها خواستند که پیدایش بزرگ‌ترین عمل و کارکرد خویش (فتح در میدان‌های صبر و استقامت) را، آغاز تاریخ خود قرار دهند.(7)
مسئولیت ما و خانواده‌ها
تاریخ هجری یادی از مجموعه‌ی آن قربانی‌هایی است که به نام هجرت انجام‌شده است. این واقعه بااهمیت مبنای زندگی اسلامی را، هم خود بدانیم و هم پیغام آن را به دیگران برسانیم؛ به‌ویژه مسئولین امر و خانواده‌های محترم اعم از خانواده‌های عرفی و معنوی، فلسفه این تاریخ را به خاطر داشته باشیم و به آن جایگاه و ارزش قائل شویم؛ مقام شامخ آن را در ذهن و خاطر اعضای خانواده و کودکان و زیردستان ما خوب محکم غرس کنیم و بر آسان آنان را بپروریم. این تقویم اسلامی را در تمامی موارد نیاز زندگی فردی و اجتماعی خود عادی بسازیم تا هرساله به هنگام آغاز سال هجری فرزندان مسلمان و دیگران به یادآورند که ما باید به خاطر تعالی و بلند شدن کلمه خدای عزوجل هجرت کنیم و در تمامی گوشه و کنار دنیا، دعوت این دین را به جهانیان برسانیم و ما باید به گونه پیشینیان ما، خانه و کاشانه، دیار و منزل، راحت و سکون، دارائی و دولت خویش را رها و قربان نموده از دین الهی حفاظت و نگهبانی کنیم و چون پیشینان از همه داشته‌های خود بگذریم و برای اعلای دین الله متعال هجرت و ترک وطن کنیم.
مسئولیت علماء و امامان
علما کرام و امامان مساجد را شایسته است که از تاریخ هجری استفاده کنند. طور مثال اگر کسی بپرسد که شما در کدام سال فارغ‌التحصیل شده‌اید؟ باید به اعتبار تاریخ هجری سال فراغت خود را بیان کندم. همچنین در موضوعات روزانه از تاریخ هجری استفاده کنند. طور مثال امروز کدام تاریخ است؟ باید از تاریخ هجری نام بگیرند. این موضوع را به مقتدیان خویش نیز بفهماند و خود نیز بر آن عامل باشند تا از یک‌سو تاریخ هجری محفوظ بماند و از سوی دیگر این تاریخ در میان مردم در کاربردهای روزانه¬ی خود ترویج یابد.
مسئولیت دولت و دولت¬مردان
استفاده از تقویم انگلیسی و میلادی برای مسلمانان بدون ضرورت مبرم و نیاز شدید باعث ننگ و عار است؛ زیرا مسلمان نباید فرهنگ اسلامی خویش را رها نموده دنباله¬رو فرهنگ نابکار بیگانگان شود. یقیناً استفاده از تقویم هجری قمری باعث افتخار ملت مسلمان و اسلام است.
گونه‌های تاریخ هجری
تاریخ هجری از همان اوایل اسلام تاکنون به دو گونه‌ای محاسبه شمس و قمر (آفتاب و مهتاب) معمول و مورداستفاده‌ای ملت و دولت‌هاست. در برخی امور و موارد تاریخ شمسی و در برخی دیگری تاریخ قمری استفاده گردیده است.
در سرزمین ما که تاریخ شمسی کاربرد عام دارد، اگرچه به‌کارگیری آن در نیازهای روزانه از روی شریعت مجاز است؛ اما استفاده از آن در تمامی امور دینی و دنیوی خلاف اولی است؛ زیرا از یک‌سو با وضع صحابه و سلف صالح در تضاد است و از سوی دیگر مدار بسیاری از احکام شرعی از قبیل روزه، زکات، حج و موارد دیگر بر حساب قمری مبتنی است.
ازاین‌جهت، حفاظت این تاریخ بر مسلمانان جهت ارتباط آن با فرایض دینی، فرض کفایه است و آسان‌ترین شیوه حفاظت آن به‌کارگیری آن در موضوعات روزانه است. ظاهر است که فرض کفایه عبادت است و حفاظت از عبادت نیز یک نوعی از عبادت است.(8)
پس استعمال حساب قمری از یک‌سو عبادت و از سوی دیگر مطلوب شرعی است، ملت مسلمان، حکومت و دولت‌مردان ما مطلوب شریعت اسلامی را در دفاتر و ادارات و دیگر امور زندگی فردی و اجتماعی خود به‌کارگیرند و از پدیده‌های غیر مطلوب دست‌بردارند و آن را بر مطلوبات شرعی ترجیح ندهند؛ و این بهترین نقشی است که می‌توان در ترویج تاریخ هجری و به‌ویژه هجری قمری ایفا کرد.
دریغ از فراموشی
دریغا که به‌مانند فراموشی دها و صدها فروض کفایی و غیر کفایی، واجبات کفایی و غیر کفایی، این فریضه‌ای کفایی تاریخ هجری قمری نیز به باد فراموشی سپرده‌شده است. اکثریت مردم اصلاً نمی‌دانند که این تاریخ چیست و آن‌های که می‌دانند به آن عمل نمی‌کنند؛ روی‌هم‌رفته این تاریخ در زندان فراموشی و مظلومیت پیروان دانا و یا نادان خویش قرار دارد. بله حمایت از این تاریخ، به یک کمپین و پویش حمایتی عمومی نیاز دارد تا اینکه همه ملت را متوجه آن بسازیم و در به‌کارگیری و استفاده‌ای آن به مردم کمک و همیاری کنیم.
پی‌نوشت‌ها:
(1)- ابوالفداء اسماعیل بن علی، الملک، المختصر في أخبار البشر، ج 1 ص 80.
(2)- ابن الاثیرعلی بن محمد الشیبانی الجزری، الكامل في التاريخ، ج 1، ص 12، تحقيق: عبدالله القاضي، چ دوم، دار الكتب العلمية – بيروت،1415 هـ. ابن حجر عسقلانی، فتح الباري، ج 7 ص 269، دار المعرفة – بيروت، 1379 هـ.
(3)- حاکم نیشاپوری، المستدرك، ج 3 ص 14، حدیث: 4287، النسخۀ الهندیۀ، ابوهلال العسکری، الأوائل، ج 1، ص 41. ابن حجر عسقلانی، فتح الباري، ج 7 ص 269، دار المعرفة – بيروت، 1379 هـ.
(4)- احمد الیعقوبی، تاريخ اليعقوبي، ج 1 ص 163. شمس الدين محمد الذهبي، تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير والأعلام، ج 3، ص 163، تحقيق: د. عمر عبد السلام تدمري، چ اول، دار الكتاب العربي، بيروت، 1407 هـ – 1987 م.
(5)- حسن وفقی وخمی، تقویم المنهاج القویم، ص 357-358؛ محمد بخاری، صحیح البخاری، ج 5 ص 61.
(6)- حسن وفقی وخمی، تقویم المنهاج القویم، ص 357.
(7)- ابوجعفر محمد بن جریر طبری، تاريخ الرسل والملوك، ج 2، ص 3، چ اول، دار الكتب العلمية، بيروت، 1407 هـ.
(8)- اشرف علی تهانوی، بیان القرآن، ج 1 ص 108، ذیل آیه: 190 بقره، تاج کمپنی، کراچی.