گاز کاربن مونو اکساید (CO….(Carbon Monoxide

دوکتور محمد هارون « کوشان کندهاری»
معلومات عمومی :
گاز کاربن مونو اکساید یک گاز بی رنگ ، بی بو و بدون ذایقه میباشد. که بنام قاتل بیصدا نیز یاد میگردد، موجودیت این گاز در یک اتاق بسته قابل احساس نمیباشد ، اما با یک بررسی ساده وعمومی از حالت و وضیعت فضا و محل مملو از گازمتذکره ، همچنان موجودیت اعراض وعلایم مشخص مسمومیت در افراد ،میتوانید حدس بزنید که محیط با گاز سمی فوق الذکر آلوده میباشد.
خواص کمییاوی و فزیکی:
گازکاربن مونواکساید از جمله اکساید های نوع خنثی بوده که تولید نمک را مانند اکساید های دیگر کرده نمیتواند. این گاز کمتر منحل در آب بوده و در درجه c 205 سانتی گراد به مایع تبدیل شده . و در c 192 درجه سانتی گراد منجمد میگردد. گازکاربن مونواکساید با شعلهی آبی رنگ می سوزد و به کاربن دی اکسید تبدیل می شود. باید تذکر داد که مهمترین منابع تولید گازمونوکسید کاربن طبیعی هستند و سالانه در محیط جو زمین میلیارد ها کیلوگرام از این گاز تولید می شود. آتش فشان ها، آتش سوزی در جنگل ها و مواردی دیگر نیز مهمترین منابع تولید کاربن مونوکسید هستند.
در جنگ اول جهانی این گاز را با کلورین تعامل داده و کاربونیل کلوراید ( phosgene ) را تولید میکردند که در ساختار اسلحه کمیاوی کشتارجمعی استفاده میشد. اما اکنون از آن در ساختن صنایع خصوصاً رنگ سازی به پیمانه وسیع استفاده صورت میگیردد.
باید در نظر داشت که معمولاً در اثر احتراق کامل مواد عضوی (کاربن دار)، مانند ذغال و یا چوب، گاز کاربن دای اکسید (CO2) آزاد می شود. اما اگر احتراق بصورت کامل صورت نگیرد، مثلاً اگرسویه اکسیجن هوا کم باشد، گاز سمی تر کاربن مونو اکساید (CO) تولید می گردد.
هرچند مقدار کمی گازکاربن مونو اکساید در هراحتراقی تولید می شود، اما تا زمانی که تهویه مناسب در فضای بسته وجود داشته باشد، به مقادیر کم خطرناک نیست.وزن مالیکولی کاربن مونو اکساید کمی سبک تر از هوای معمولی است. در هر احتراقی مواد سوختی گاز متذکره به نحوی وجود می داشته باشدکه با جريان دود از طریق دود کش ها از ساختمان تخلیه می شوند. تولید این گاز درمحلات مسکونی معمولاً از اثر استفاده بخاری های ناقص که به منظور تسخین در فصل زمستان و یا در محلات کار و بار که با موادی سوختی سروکار دارند و تهویه مناسب موجود نمیباشد به ملاحظه میرسند در نتیجه میتواند انسان ها را به خطرات مسمومیت و مرگ مواجه کند.
با در نظر داشت موقیعت جغرافیایی کشور عزیز ما افغانستان دراکثر مناطق سرد سیر به سبب نبود امکانات منابع تسخین استاندرد در اکثر فامیلها از منابع طبیعی سوخت در منازل، ، استفاده غیر معیاری منابع طبیعی تولید گاز کاربن مونواکساید سبب بروز مشکلات صحی و مرگهای جبری در اثرغفلت میگردد. هوای اتاق زمانی خطرناک و مسموم کننده می شود که نل بخاری خراب باشد و یا دودکش به درستی کار نکند، طور مثال یک پرنده در آن لانه ساخته باشد و یا در خروجی آن چیزی گیر مانده باشد، و یا هم با برگ درختان ، برف و یا چیز دیگری مسدود شده باشد. کاربن مونو اکساید از دستگاه های که با سوخت گاز پروپان گرم می شوند، نیز آزاد می گردد. مقدار کاربن مونو اکساید در نتیجه سوخت گاز پروپان نیز به سرعت بالا می رود. علاوه بر آن استفاده از ماشین آلاتی با موتورهای احتراقی در یک فضای بسته خطر تسمم با گاز کاربن مونو اکساید را افزایش میدهند. حتی در بعضی حالات دود تنباکو در یک اتاق بسته می تواند سبب غلظت بیش از حد گازکاربن مونو اکساید و مسمومیت ها شود.
تدابیر وقایوی
گازکاربن مونو اکساید همواره سبب حوادث مرگبار و یا مسمومیت ها در اشخاص و افرادی که به نحوی با گاز متذکره مواجه اند میگردد. سالانه حدود 40000 واقعه تسمم با کاربن مونواکساید در امریکا به شعبات عاجل طبی غرض تداوی ثبت شده.
برای تشخیص سمیت گازکاربن مونو اکساید در فضای بسته مانند دفاتر دستگاه های کوچک هشدار دهنده، شبیه دستگاه های هشدار دهنده دود، در بازار به فروش می رسد. این دستگاه در اتاق ها و فضا های بسته، که در آن بخاری ها و یا اجاق های احتراق گاز و یا زغال وجود دارند، نصب می گردد. با بلند رفتن میزان معین کاربن مونو اکساید در اتاق این دستگاه به صورت اتومات بصدا می آید. با این هشدار، هوای اتاق باید هرچه زودتر تبدیل گردد و تا تهویه کامل باید از ساحه بیرون رفت.
میکانیزم مرگ درمسمومیت با کاربن مونواکساید:
در طبابت این گاز بنام گاز اختناق آور (اسفکتیک ) مشهور بوده ،هنگامی که گاز وارد جهاز تنفسی انسان گردد، بلافاصله به هموگلوبین متصل می گردد. (هموگلوبین پروتئینی است که در کرویات سرخ خون وجود دارد و وظیفه آن انتقال آکسیجن در خون است.) گاز کاربن مونو اکساید باعث می شود که انتقال آکسیجن در خون قطع گردد. این عکس العمل در یک زمان معین سبب سستی بیحالی و بیهوشی انسان می شود. میل ترکیبی کاربن مونو اکساید برای اتصال به مالیکول هموگلوبین حدود 230 الی 270 برابر بیشتر از اکسیجن است . اکثر افرادی که با این گاز مسموم می گردند، به موقع متوجه آن نمی شوند.آنها نخست احساس خستگی شدید و خواب آلودگی می کنند،یکی از اعراض و علایم اولی مسمومیت با این گاز احساس سوزش در چشم هاست. اگر فرد مسموم شده بخواهد روی پاها بایستد، یک حالت سرگیجه و تهوع به وی دست می دهد البته سرعت مسمومیت وابسطه به غلظت این گاز در داخل اتاق میباشد.
کاربن مونواکساید با نهی انزایم سایتوکروم اکسیداز سبب بینظمی حرکات قلبی وتخریب نسج دماغ در اثر اسکیمی میشود. میزان عادی مسموم کننده در اتاق «25ppm» حصه از یک ملیون در هشت ساعت است و اگر این سویه به 1200ppm (0.12 فیصد) برسد، برای حیات فوقالعاده مضر میشود هر قدر شدت و زمان معروضیت زیاد باشد، به ‏همان اندازه سرعت تسمم زیاد میشود.
اعراض و علایم مسمومیت
در افراد که به سگرت اعتیاد ندارند سویه کاربن مونو اکساید در خون شان کمتر از 3% کل هیموگلوبین به ملاحظه میرسد این در حالی است که در افراد که اعتیاد به دخانیات دارند سویه آن به 10% رسیده میتواند. در فیصدی 20 تا 30 دلبدی و استفراغ درفیصدی 30 تا 40 تکی کاردی در سویه بیشتر از 40 – 50 آن سبب تسمم آشکار میشود در سویه بیشتر از 60 فیصد ، شخص بطرف بیهوشی و کوما و در غلظت های 70 % سبب مرگ میشود (احتمال وقوع مرگ در غلظت های کمترنظر به افراد موجود میباشد). سردردی و دلبدی شکایت عمده مسمومین را تشکیل میدهد .مشکلات عصبی ناشی از اسکیمی (هیپوکسیک دماغی) در تسمم با گاز قابل ملاحظه میباشد. مانند حملات صرع (مرگی )و پارکینسون، علت عمده مرگ در حالت حاد اریتمی قلبی و انحطاط تنفسی است.
تشخیص تسمم با گازکاربن مونو اکساید بعد ازمرگ بامعاینات لابرتواری و تغیرات مقدم میتی در معاینات ظاهری جسد با تثبیت لکه میتی به رنگ سرخ آلبالویی و یا رنگ سرخ روشن صورت میگیرد. و درمعاینات اتوپسی (معاینات داخلی جسد ) تغیرات در نسج دماغ و عضله قلب )میوکارد نکروز( مشاهده میگردد . در معاینات لابرتواری معاینات خون شریانی ، مقدار آکسیجن منحل در پلاسما از روی سویه فشار قسمی سویه آکسیجن تعیین میشود؛ کاربوکسی هموگلوبین در افزایش سویه کلسترول در جدار شراین عامل مساعد کننده در افراد بخاطر سکته قلبی میباشد.
تداوی تخصصی
اکثرا مسمویت ها نیازبه تداوی عاجل میداشته باشند . به مسمومت و حالات بیهوشی ناشی از کاربن مونو اکساید ، فوراً استفاده از یک ماسک بخاطر تطبیق آکسیجن 100 %وتداوی الی نزول سویه کاربوکسی هموگلوبین به زیر 5% ادامه میابد . برعلاوه این افراد به اتاق های مخصوص جا داده می شوند که در آنها به تنفس آکسیجن خالص محیطی ادامه می دهند. این اقدام سبب تسریع بیرون شدن گازمونواکساید از خون می گردد. تداوی عرضی درمریضان با اختلاج و دلبدی بشکل تداوی سببی بوده و با اخذ معاینات ECG و EEGبه ‎صورت مداوم برای چند ساعت بعد از مسمومیت ادامه مییابد. باید مریض با وجود شواهد بهبود حالت کلینیکی به مدت 6 – 8 ساعت تحت مراقبت قرار گیرد.
محققان در آزمایشگاه ها با استفاده از نورو گلوبین ، انتی دوت برای مقابله با ماده سمی در بدن ساخته اند این ماده یک نوع پروتینی است که در ساختمان مغز و شبکیه چشم دریافت میگردد که با اتصال به اکسیجن و نایتریک اکساید رابطه های کمییاوی گاز سمی کاربن مونو اکساید را تغیر داده و از پیشرفت پروسه تسمم جلوگیری میکند این تجارب در حال آزمایش بالای حیوان تجربوی لابرتواری بوده که 87 فیصد باعث نجات شان از مسمومیت شده بوده اند .
منابع
۱- پزشکی قانونی گودرزی فرامرز 1377 ، انتشارات انشتین جلد دوم ایران (123ص) فصل ششم مسمومیت ها
۲- تقدسی نژاد، فخرالدین (۱۳۸۶)، سم شناسی بالینی و مسمومیتها، تشخیص و درمان، چاپ اول، تهران: موسسه نشراتی آبنوس.