مختصری از احکام شرعی شهادت

پوهندوی سمونوال صاحب داد کریمی

آمر دیپارتمنت کریمنالستیک و طب عدلی

چکیده

شهادت در گذشته  بسیار با اهمیت تلقی می شد و شاید این اولین طریقه اثبات دعوای بوده چنانچه در شریعت یهود هیچ عقدی و قرار دادی بدون حضور شاهد معتبر نبوده و جهت اثبات هر دعوی مدنی شهادت شاهدی را می جستند. کمیت و کیفیت شهود نسبت به دعاوی وضع متفاوتی داشت مثلآ امری که در بیابان و صحراً واقع می شد به شهادت یک نفر کافی بود در حالی که امور دیگری مثلاً دوازده شاهد لازم داشت. در دین مقدس اسلام هم در امور مدنی هم در امور جزایی و هم در تنظیم اسناد، شهادت دلیل معتبر و مؤثر است. وضع شهادت در تمام کشورهای امروزی به عنوان دلیل پذیرفته شده منتهی حدود استفاده از آن و درجه اعتبار آن متفاوت است در اجتماعاتی که افراد به اصول اخلاقی و مذهبی پای بند نباشند، استفاده از شهادت می تواند اثرات سؤیی ببار آورد و باعث ضیاع حقوقی شود. بالعکس در جوامع که افراد مقید راستگویی هستند و ادای شهادت درست را تکلیف خود می شناسند، می توانند در احیای حقوقی مؤثر واقع شود.

کلمات کلیدی: شهادت، شهادت زور، حکم شرعی، اثبات حق،

مقدمه

گرچه شهادت یکی از دلایل اثبات حق هم در شریعت اسلام و هم در قوانین اکثر کشور ها پذیرفته شده است، با وجود این شهادت متکی بر حواس شخص و حافظه اوست. هرگونه خطای حواس و نقصان حافظه می تواند به وضع شهادت لطمه وارد. آورد بهمین جهت هم برای شاهد و هم برای شهادت شرایط و ضوابط معین و دقیقی پیش‌بینی شده و هرکجا شرایط را سخت‌ترو دقیق‌تر قرار داده اند. ارزش شهادت را بالا برده و برای آن اعتبار زیادتری قایل گردیده اند. در غیر آن قابل اعتماد بودن شهادت نیز فراوان شده تا آنجا که در بسیاری از کشورها ارزش شهادت را متزلزل و محدود کرده اند زیرا گفته میشود که به شهادت شهود نمی شود اعتماد کرد شاهد قادر نیست تمام حقایق را منتقل کند. در این مقاله در مورد مفهوم، شرایط، مشروعیت و دلیل بودن شهادت بصورت فشرده بحث شده است.

تعریف شهادت:  شهادت کلمه عربی بوده که مصدر شهد به فتح شین و دال و کسر ها گرفته شده  که در لغت معانی متعددی را افاده می کند. شهادت یعنی اخبار و بیان آنچه که پیرامونش علم دارد. بنا به قولی راجح، به معنی خبر دادن درست از آن چیز است که دیده یا شنیده است چنانچه در قرآن کریم در قضۀ رجعت یا جدایی در طلاق بین زن و شوهر آمده است: «وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِّنكُم» یعنی دو نفر عادل را ازمیان تان شاهد قراردهید  ]۱: سوره الطلاق : آیه ۲[. در اصطلاح فقهی  از نظر فقهای احناف: شهادت عبارت از اخبار صادق در مجلس حکم بلفظ اشهد. یعنی بدین معنی که شاهد از یک موضوع به لفظ شهادت بحضور قاضی و در حال وجود طرفین دعوی خبر دهد و بگوید: به اثبات حق این شخص بر ذمه آن شخص دیگری گواهی می دهم. ابن الهمام و صاحب البحر الرانق ابن عابدین و صاحب تنویر الابصار آنرا اختیار کرده اند. قانون اصول محاکمات مدنی افغانستان در فقره اول ماده (321) نیز  این تعریف را نموده است. «شهادت شهود عبارت است از اخبار به حق در مجلس قضاء به لفظ اشهد.»

شرایط شهادت: طبق فقه شهادت  دارای دو شرط است، شرط تحمل و شرط اداء: شرایط تحمل  عبارتند از اینکه شاهد وقت تحمل شهادت عاقل باشد، بینایی داشته باشد، از روی و مشاهده باشد نه از طریق شنیدن.

قرآن کریم در آیت ۲۸۲ سوره بقره موضوع شهادت را مفصلا بیان نموده که ترجمه بخش از آن چنین است: «و دو نفر از مردان را به خود گواهی گیرند. اگر دو مرد نبودند یک مرد و دو زن از میان کسانی گواه گیرید که مورد رضایت و اطمینان شما هستند….» آیت فوق دلیل واضحی مبنی به اقامه شهود در اثنای معاملات داد و ستد های است که بین افراد اجتماع صورت می گیرد تا باشد که تعهدات و عقودیکه انجام می شود محفوظ مانده و از ضیاع حقوق مردم جلوگیری شود. در سوره طلاق آیت (۲) میفرماید  ترجمه: « دو مرد عادل از میان خود تان شاهد گیرید و شهادت را بخاط خدا اداء نمایید…»

دلیل مشروعیت شهادت از سنت نبوی صلی الله علیه و سلم:

در بسیار از احادیث به اثبات رسیده که از مدعی تقاضای شاهد را برای ثبوت ادعای شان کرده است خصوصاً در صورت انکار و نزاع بین طرفین دعوی و بیان داشته است که شهادت اساس حکم بشمار می رود که در این مقام بعضی از آنها را به عنوان حجت پیشکش خواهیم کرد.

به همین منوال در حدیثی از اشعت بن قیس رضی الله عنه روایت است که گفت: ترجمه: بین من و مردی دیگری خصومت و نزاع در مورد چیزی بود، دعوی خویش را به رسول الله صلی الله علیه وسلم پیش کردیم رسول الله برایم گفت: یا شاهد آوریا او را سوگند ده. به همین ترتیب علماء و دانشمندان اجماع دارند بر اینکه شهادت یکی از وسایل اثبات است. با درنظر داشت موارد فوق گفته می توانیم که شهادت شهود به حیث دلیل و اصلی از اصول قضایی در عرصه وسایل اثبات بوده و مورد اعتبار است.

حکم شرعی شهادت:  با نظرداشت صحت شهادت و سندیت آن در اثبات حقوق، فقهای مذاهب به آن اتفاق دارند که تحمل  و ادای شهادت در محضر قضاء فرض کفایی است بدین شرح که اگر تعداد از مردم حمل شهادت و یا ادای شهادت را کنند مسؤولیت همه گان مرفوع می گردد اما اگر هیچ کسی آماده برای حمل شهادت و یا ادای آن نباشد همه مردم مقصر بوده و مورد مواخذه الهی قرار خواهند گرفت. چنانچه در بخشی از آیت (۲۸۲) سوره البقره آمده است: ترجمه: «… هرگاه شاهدان به ادای شهادت دعوت شوند نباید از آن خودداری نمایند…» و همچنان آمده است: ترجمه: «…شهادت را کتمان نکنید و کسی شهادت را کتمان نماید گناه را مرتکب شده است…»

شهادت دروغ یا بدون حق: در قرآن کریم و احادیث نبوی شهادت ناحق به تعبیر قول زور آمده است. الله متعال در آیت 30 سوره حج از بت پرستی و قول زور منع کرده است و به همین خاطر الله متعال جل جلاله از بت پرستی و قول زور بر حذر داشته است. مفسرین در بیان اینکه مراد از قول زور چیست معانی مختلفی را بیان کرده اند که عبارتنداز: شهادت دروغ، کذب، کجروی، بهتان که در مجموع شهادت دروغ نیز شامل آنها است.  رسول الله صلی الله علیه وسلم در دو مورد جداگانه «قَوْلَ الزُّور» و«شَهَادَةُ الزُّورِ» دو لفظ را استعمال نموده است که هدف هر دو مورد شهادت دروغین است. از مفاد آیات و احادیث فقهاء چنین نتیجه گیری نموده اند که ذکر لفظ شهادت در شهادت شرط نیست بلکه اظهار حقیقت و اجتناب از دروغ و ناحق گفتن مهم است به هر نحوی که اداء شود.

بنابراین اصل در شهادت اینست که باید راست باشد و  شهادت دروغ خلاف اصل است این نوع شهادت یکی از گناهان کبیره و یکی از دورغ‌هایی خطرناک است که جامعه را به فساد می کشاند و زیان‌های فراوانی را متوجه جامعه می سازد. به همین جهت اسلام زیان و شر و فساد ناشی از شهادت دروغین را مقارن و هم‌ردیف شرک قرار داده و می فرماید: ترجمه: از پلیدی ها دوری کنید و از افتراء و تهمت و شهادت دروغین بپرهیزید.

مجازات شهادت دروغ در شریعت: هرگاه کسی اقرار نماید که شهادت اش به اساس دروغ بوده و شاهدی آن خلاف واقعیت بوده است امام ابو حنیفه رحمه الله علیه به این نظر است که آن شخص باید تشهیر شود یعنی به مردم معرفی شود قسمیکه اگر از اهالی بازار نشین بوده در بازار و اگر از اهالی قریه نشین بود در بین قومش تشهیر شود. البته برای تشهیر کردن میتوانند که مردم را بعد از نماز دیگر و عصر جمع نمایند و شخص دروغ گوی را در حضور ایشان معرفی کنند.

ازلحاظ حقوقی نیز در مواردی که قضاء از شهود و مطلعان در خواست ادای شهادت یا اطلاع نماید و بعد معلوم شود که خلاف واقع شهادت داده اند اعم از اینکه به نفع یا به ضرریکی از طرفین دعوی باشد علاوه بر مجازات شهادت دروغ چنانچه شهادت خلاف واقع آنان موجب وارد آمدن خسارتی شده باشد به تادیه آن نیز محکوم خواهند شد.